Codzienność, performatywność, demokracja

kładania hołdu - z jednej strony jest nim dlatego, że ma charakter konwencjonalny, z drugiej strony jest składany właśnie przez to, że jest czymś konwencjonalnym9. J. Butler pisze, że akty mowy działają o tyle, o ile przyjmują postać rytuału, ,,to znaczy o ile są powtarzane w czasie, a tym samym podtrzymują sferę działania, która nie ogranicza się do samego momentu wypowiedzi"10. Odsłania to performatywny charakter wypowiedzi wraz z jej kontekstem społeczno-kulturowym, ponieważ - zdaniem Austina - w aktach mowy duże znaczenie ma sytuacja, w jakiej padają wypowiedzi, a także kontekst, w jakim doszło do wypowiedzi. Jak jednak odróżnić działanie (illokucja) od następstw działania (perlokucja)? To rozróżnienie jest problematyczne, zwłaszcza w sytuacji, gdy jakaś wypowiedź illokucyjna na mocy konwencji może zachęcać do odpowiedzi bądź pociąga jakieś następstwo: rozkaz może zachęcać do posłuszeństwa, natomiast obietnica - do spełnienia rzeczy obiecanej. Można przecież posłużyć się dodatkowymi środkami, aby wytworzyć następstwo jako takie: namawianiem, osobistą obecnością, wpływem. Czynności illokucyjne mogą się wiązać ze skutkami na trzy sposoby: wchodzenie w życie, zapewnienie pojmowania oraz zachęcanie do odpowiedzi, różnią się jednak od wytwarzania skutków, co ma miejsce w wypowiedziach perlokucyjnych. Czynność perlokucyjna może być osiągnięciem celu perlokucyjnego, jak w przypadku przekonywania, bądź wytworzeniem perlokucyjnego następstwa. Coś, co jest perlokucyjnym celem jednej illokucji, może stanowić następstwo innej. Pewne perlokucyjne czynności zawsze są wytworzeniem określonego następstwa, ,,a mianowicie te, gdzie nie ma żadnej formuły illokucyjnej"11. Decydująca jest tutaj konwencja wypowiedzi, uprawnienia osoby ją przywołującej i okoliczności przywołania. Pewne następstwa bowiem możemy osiągnąć za pośrednictwem niekonwencjonalnych środków, jednak warunkiem czynności illokucyjnej są zawsze środki konwencjonalne12. Tytułowy zakaz stanowi także akt mowy - można go interpretować z perspektywy czynności illokucyjnych: w momencie ustanowienia prawa, które zakazało używania języka katalońskiego w sferze publicznej. Spowodowało to szereg działań, takich jak nadzór i represje aparatu państwowego. Ów zakaz potraktowałem jako czynność illokucyjną ze względu na to, że pochodził on od generała Franco, który miał wówczas władzę i działał zgodnie z ideologią nacjonalistyczną. Skutki zakazu dotyczyły przede wszystkim tożsamości. W dalszej części pracy rozwinę tę myśl. Zakaz jest określonym performatywem, zdaniem performatywnym, wypowiedzią performatywną. Jest on przede wszystkim ,,wykonaniem jakiejś czynności, jest czymś, o czym nie myśli się normalnie jako tylko o powiedzeniu czegoś"13. Performatyw ma więc być robieniem czegoś, ponadto może być udany lub nieudany, w odróżnieniu od tego, co prawdziwe bądź fałszywe14. W tym kontekście Butler twierdzi, że akt mowy może być działaniem, ale nie musi być działaniem skutecznym. Jeśli bowiem wypowiadam performatyw nieudany, to przynosi on niewielki bądź żaden skutek. O skutecznym performatywie mówimy, gdy po pierwsze, wykonuje się pewien akt, a po drugie, gdy wynika z niego pewien zbiór konsekwencji. Językowe działanie nie musi wytwarzać efektów, tym samym akt mowy nie jest zawsze działaniem skutecznym15. Obserwacja J. Butler pokazuje wymiar wręcz emancypacyjny. Badaczka opisuje paradoksalną sytuację cenzury. W przypadku Katalonii zwieńczeniem próby ograniczenia konstruowania tożsamości katalońskiej było jej upowszechnienie. Był to uboczny skutek zakazu. Określony termin, jak na przykład ,,katalońskość", pojawia się w tekście regulacji prawnej jako przykład dyskursu regulowanego, ale powraca w debacie publicznej: ,,zakaz wyczarowuje zatem [...] akt mowy, który miał powstrzymywać, wikłając się w okrężny wyobrażeniowy ruch będący jego własnym dziełem"16. Można powiedzieć za Butler, że cenzura nie polega wyłącznie na narzucaniu ograniczeń oraz pozbawianiu podmiotów swobody w wyrażaniu się w określony sposób, ale również na kształtowaniu podmiotów i prawomocnych granic mowy. Butler pisze, że niektórzy stwierdzają, iż w cenzurze nie chodzi tylko o mowę, lecz o osiąganie celów społecznych innego rodzaju, a ograniczenie mowy powinno służyć ,,realizacji innych, często niedopowiedzianych celów społecznych i państwowych. Przykładem może być koncepcja cenzury jako nieodzownej części procesu budowania narodu - jest ona wówczas stosowana przez zmarginalizowane grupy dążące do uzyskania kulturowej kontroli nad swoją własną reprezentacją i narratywizacją"17. Dotykam tutaj problematyki relacji między ideologią a konstruowaniem tożsamości. Z tego powodu przeanalizuję tytułowy zakaz przy użyciu koncepcji Althussera.