Czas życia i czas śmierci

?Współwina rozciąga się na tysiące pokoleń. A gdzie zaczyna się osobista odpowiedzialność??

Erich Maria Remarque poruszał szalenie trudne aspekty powiązane z wyborem między dobrem a złem, ale w czasach wojennych. Nigdy mnie nie przekonało uzasadnienie zbrodni koniecznością wykonywania rozkazów, zatem trudno było mi wykazać się współczuciem wobec przeżyć Ernsta Graebera, młodego niemieckiego żołnierza. Autor znakomicie poprowadził ścieżkę wątpliwości i wahania, scena z rozstrzelaniem rosyjskich partyzantów robiła wrażenie, podobnie jak metamorfoza myśli wiodących od oprawcy do ofiary. Ukazał również los mieszkańców niemieckich miast, kiedy wojna zbliżała się ku końcowi. Odwrócenie ról i przypomnienie, że kto wywołuje konflikt sam, wcześniej czy później, wpada w ramiona śmierci.

Powieść emocjonalna, ciężka, mroczna, brutalna, krwawa, z przebijającym się ciepłym wątkiem miłości skażonej walką o przetrwanie. Brakowało mi opisów, gdyż narracja bazowała głównie na dialogach. Zakończenie fantastycznie spięło klamrą przedstawianą historię, a ponadto znakomicie ukazało moralne dylematy, dychotomię natury ludzkiej, odsuwania odpowiedzialności wobec podrzędności w hierarchii, istotę człowieczeństwa i sprawiedliwość ponad wszystkim. Potworności zgotowane przez Niemcy innym narodom nie znajdują w żadnym stopniu wytłumaczenia. Nic nie może umniejszyć kolosalnej winy, przerośniętej ambicji wzniosłych celów, ucieczki w milczenie wobec niewygodnych prawd. A jednak z perspektywy jednostki czerń nie wydaje się już tak intensywna i jednoznaczna. Współwina pomniejsza ciężar odejścia od człowieczeństwa, ale strach szczelnie przylega do człowieka. Czy można nie być już umarłym i nie być jeszcze umarłym?