Kaligula Pięć twarzy cesarza

oczerniali jego pamięć w celu przypodobania się Klaudiuszowi, jego stryjowi i następcy. Deprecjonowanie rządów poprzednika i potępianie jego tyranii po to, by schlebiać nowemu władcy, stało się w Rzymie za czasów cesarstwa prawie powszechnie stosowaną regułą. I nic w tej dziedzinie nie było przesadą, uciekano się do najbardziej wyrafinowanych kalumnii. Jak zauważał Theodor Mommsen: ,,Opowiedziano o tym, co należało przemilczeć; przemilczano, co zasługiwało na opowiedzenie"[9]. Zupełnie jak dzisiaj. Ba, właściwie każdy ówczesny historyk, który by sobie pozwolił za panowania jakiegoś cesarza na wychwalanie poprzedniego czy też na ,,występowanie w jego obronie", podpisałby tym samym na siebie wyrok skazujący przynajmniej na wygnanie. Dlatego też rzymscy historycy przekazali nam wysoce fantastyczną wersję wydarzeń. Po prostu najpoważniej w świecie skopiowali żarty i plotki, jakby żywcem wyjęte z jakiegoś starożytnego brukowca w prosenackim wydaniu. W osądzie tym niewiele jest przesady. Relacja wydarzeń, przekazana nam przez Swetoniusza, Kasjusza Diona, Senekę, przez historyków żydowskich Józefa Flawiusza i Filona - jedyne źródła, jakimi dysponujemy - aż roi się od zasadniczych błędów w przedstawianiu najbardziej elementarnych faktów. Powtarza nam się na przykład, że Kaligula doprowadził swoją babkę Antonię do rozpaczy, następnie zaś do samobójstwa, pogardliwym traktowaniem i wyzwiskami: zamykał przed nią swoje drzwi, przyjmował ją wyłącznie w obecności prefekta gwardii, a ponieważ stale czyniła mu wyrzuty z powodu niewłaściwego sposobu sprawowania władzy (wszyscy zaś zgodnie przyznają, a rzecz to zasadnicza, że zaczął się on dopiero przejawiać w pół roku po jego dojściu do władzy), zmusił ją do popełnienia samobójstwa. Szkopuł w tym, że z pewnego kalendarza odkrytego w Ostii wynika, że Antonia umarła l maja 37 roku, w miesiąc po objęciu przez Kaligulę rządów, czyli w czasie, jaki nawet przeciwnicy cesarza uważają za okres, w którym jawił się on jako wzorowy wł Wiarygodność przekazanych źródeł jest często wątpliwa z uwagi na anegdotyczną, często pikantną treść. Prawdziwość wielu wypowiedzi jest nie do sprawdzenia. Właśnie cesarze byli zawsze narażeni na podejrzenia, ponieważ - jak mówi się w Historii Augusta - nie ma cesarza, którego nie obciążałyby pogłoski. Ambitne dekonstrukcje antycznych źródeł literackich są oczywiście obarczone olbrzymim marginesem błędu, gdyż opierają się na szczątkowym materiale źródłowym. Warto jednak wciąż na nowo wczytywać się w antyczną literaturę, konfrontując ją z innymi rodzajami źródeł. To, że Heinrich Schliemann odkrył Troję, ufając ślepo Homerowi, nie znaczy przecież, że powinniśmy wierzyć również w każde słowo Tacyta, a już zwłaszcza Swetoniusza. ,,Źródła - jak słusznie zauważał już wiele lat temu XIX-wieczny szwajcarski historyk sztuki, literatury i kultury, Jakub Burckhardt - są niewyczerpane, każdy więc musi wciąż od nowa czytać po tysiąckroć już przewertowane książki, ponieważ w każdym stuleciu ukazują one czytelnikowi nowe, nieznane oblicze. Może się bowiem zdarzyć, że na przykład u Tukidydesa opisany jest jakiś fakt najwyższej rangi, który ktoś dostrzeże dopiero za sto lat"[10]. Dopiero od niedawna historycy nabierają dystansu do obrazu, który starożytni namalowali krwią, zbrodnią i rozpustą, a kultura popularna - zwłaszcza skandalizujący film Kaligula z 1979 roku (notabene współfinansowany przez wydawcę magazynu ,,Penthouse" Boba Guccionego), z niesamowitą kreacją Malcolma McDowella - zakorzeniła w świadomości swoich odbiorców na całym świecie. Reżyser i scenarzysta ukazują cesarza, który z każdym rokiem panowania coraz bardziej nurza się we krwi i rozpuście. Gwałci przypadkowo napotkane kobiety i mężczyzn, z lubością przygląda się straszliwym torturom, a w chwilach wolnych od seksu i przemocy szydzi z rzymskich zwyczajów. Czy właśnie tak wyglądało kilkuletnie panowanie człowieka, którego pieszczotliwy przydomek zna chyba każdy? [...] Przypisy Wstęp [1] Z. Kosidowski, Opowieści ewangelistów, Warszawa 1983, s. 19-31. [2] Filon z Aleksandrii, Flakkus. Pierwszy pogrom Żydów w Aleksandrii, przeł. E. Osek, Kraków 2012, s. 168. [3] M. Grant, Neron, przeł. A. Podzielna, Warszawa 1980, s. 14. [4] Seneka, Pisma filozoficzne, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1965, t. I, s. 616. [5] Swetoniusz, Żywoty cezarów, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1997, s. 186. [6] R. Auguet, Kaligula, czyli władza w ręku dwudziestolatka, przeł. W. Gilewski, Warszawa 1990, s. 110-125. [7] Swetoniusz, op. cit., s. 185. [8] R. Auguet, op. cit., s. 132. [9] M. Grant, Dwunastu cezarów, przeł. B. Gadomska, Warszawa 2007, s. 114-115. [10] A. Demandt, Prywatne życie cesarzy, przeł. B. Tarnas, Gdynia 1997, s. 7.