Niedomknięty bilans wszechświata

Ellisa, The Large Scale Structure of Space-Time, Cambridge University Press, Cambridge 1973, s. 365-368. [8] Por. J. North, Historia astronomii i kosmologii, przeł. Dworak, Książnica, Katowice 1997, s. 286-289. [9] Podobną hipotezę sformułował wcześniej (w roku 1825 i 1833) astronom John Pond w Greenwich dla wielu innych gwiazd, jednakże zdaniem Bessela były to gwiazdy tak odległe, że wykrycie takiego efektu w ich przypadku nie było możliwe; zob. ibidem, s. 280-281. [10] Niewidocznego partnera Procjona odkrył w 1895 roku niemiecki astronom John Martin Schaeberle. [11] Białe karły są niewielkimi obiektami emitującymi promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie światła widzialnego, powstałymi po ustaniu reakcji jądrowych w gwiazdach o małych i średnich masach. [12] Termin ten wprowadził Immanuel Kant w roku 1755 w dziele Universal Natural History and the Theory of Heavens. Kant (a przed nim również Thomas Wright w dziele An Original Theory or New Hypothesis of the Universe z roku 1750) rozważał hipotezę, zgodnie z którą ,,wszechświaty wyspowe" są odrębnymi strukturami kosmicznymi podobnymi do Drogi Mlecznej. [13] A. Clarke, Problems in Astrophysics, Adam & Charles Black, London 1903, rozdz. XXV, s. 399-403. [14] Ibidem, s. 400. [15] Jeans, The Motion of Stars in a Kapteyn Universe, ,,Monthly Notices of the Royal Astronomical Society" 1922, 82, s. 122-132. [16] Kapteyn, First Attempt at a Theory of the Arrangement and Motion of the Sidereal System, ,,The Astrophysical Journal" 1922, 55, s. 302. [17] E. Öpik, Selective Absorption of Light in Space, and the Dynamics of the Universe, ,,Bulletin de la Société astronomique de Russie" 1911, 21, s. 150-158. [18] Umowną datą narodzin kosmologii relatywistycznej jest rok 1917, kiedy Albert Einstein opublikował pracę dotyczącą chronologicznie pierwszego modelu kosmologicznego zbudowanego na podstawie OTW. [19] Gromady mogą zawierać nawet kilka tysięcy galaktyk i rozciągać się na miliony lat świetlnych. Współcześnie wiadomo, że istnieją struktury większe od gromad galaktyk - są to tzw. supergromady, o rozmiarach rzędu setek milionów lat świetlnych. [20] Zob. S. van den Bergh, The Early History of Dark Matter, ,,Publications of the Astronomical Society of the Pacific" 1999, 111, s. 657-660. [21] Oort, The Force Exerted by the Stellar System in the Direction Perpendicular to the Galactic Plane and Some Related Problems, ,,Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands" 1932, 6, s. 249-287. [22] ,,There is an indication that the invisible mass is more strongly concentrated to the galactic plane than that of the visible stars"; ibidem, s. 251. [23] F. Zwicky, Die Rotverschiebung von extragalaktischen Nebeln, ,,Helvetica Physica Acta" 1933, 6, s. 110-127. [24] Ibidem, s. 125. [25] Por. S. Tremaine, Lee, Dark Matter in Galaxies and Galaxy Systems, [w:] Dark Matter in the Universe, red. J. Bahcal, T. Piran, S. Weinberg, World Scientific Publishing, New Jersey 2004, s. 73-75. [26] F. Zwicky, Die Rotverschiebung von extragalaktischen Nebeln, op. cit., s. 122. [27] Ibidem, s. 126. [28] S. Smith, The Mass of the Virgo Cluster, ,,The Astrophysical Journal" 1936, 83, s. 23-30. [29] Ibidem, s. 23. Smith obliczył, że średnia masa każdej z galaktyk powinna być 200 razy większa, niż to wynika z obliczeń uwzględniających jedynie materię świecącą; po przeskalowaniu stałej Hubblea ta krotność zmniejsza się do 30. [30] Ibidem, s. 30. [31] E. Hubble, The Realm of the Nebulae, Dover Publications, New York 1936, s. 180. [32] F. Zwicky, On the Masses of Nebulae and of Clusters of Nebulae, ,,The Astrophysical Journal" 1937, 86, s. 217-246. [33] Por. J. North, Historia astronomii i kosmologii, op. cit., s. 337. [34] Kahn, L. Woltjer, Intergalactic Matter and the Galaxy, ,,The Astrophysical Journal" 1959, 130, s. 705-717. [35] Ibidem, s. 607. [36] Na temat początków radioastronomii, poszukiwania radioźródeł i odkrycia mikrofalowego promieniowania tła zob. np. M. Heller, Granice kosmosu i kosmologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 159-179; J. North, Historia astronomii i kosmologii, op. cit., s. 364-391. [37] Radioastronomia rentgenowska i promieni gamma nazywana jest astrofizyką wysokich energii, ponieważ kwanty promieniowania X i gamma mają znacznie większą energię niż kwanty światła widzialnego. [38] ,,The discovery of the emission of X rays from clusters of galaxies can be explained in terms of hot intracluster gas. The mass of this gas, however, is insufficient to stabilize clusters"; J. Einasto, A. Kaasik, E. Saar, Dynamic Evidence on Massive Coronas of Galaxies, ,,Nature" 1974, 250, s. 309. [39] Por. C. Sarazin, X-Ray Emission from Clusters of Galaxies, Cambridge University Press, Cambridge 1988; A. Cavaliere, R. Burg, R. Gacconi, X-ray Luminosity Functions of Clusters of Galaxies, ,,The Astrophysical Journal" 1991, 336, s. 61-64.