Ogłupiająca idea (twarda)

�ci gospodarki realnego socjalizmu zagrażającej przetrwaniu społeczeństw, które miały nieszczęście znaleźć się w jego orbicie. Trzecią tezę rozwija przede wszystkim Andrei Pleşu. Jego zdaniem uwiedzenie komunizmem wiąże się z niedojrzałością młodych ludzi zafascynowanych przedwcześnie ideą walki o wolność, równość i braterstwo. Zdaniem wszystkich autorów stoi za tym kłamstwo, bo komunizm nie miał z tymi wartościami nic wspólnego, a nawet był ich zaprzeczeniem, czego do dziś nie dostrzega wielu intelektualistów na Zachodzie, którzy marzą o podjęciu raz jeszcze komunistycznego eksperymentu w innych miejscach, niż zacofane kraje europejskiego Wschodu. Właśnie to złudzenie sprawia, że jednoznaczne potępienie doświadczenia tak zwanego realnego socjalizmu nie jest do dziś rzeczą oczywistą dla wielu zachodnich intelektualistów. Andrei Pleşu analizuje jednak dogłębnie mechanizm uwiedzenia lewicowością, deklarując osobiste poglądy i sentymenty jednoznacznie konserwatywne, ale przyznając wrażliwości lewicowej prawo obywatelstwa w europejskiej przestrzeni publicznej i sugerując, że nie musi być ona tożsama z opcją komunistyczną. Czwartą tezę rozwija bardzo szeroko przede wszystkim Horia-Roman Patapievici, twierdząc słusznie, stanowczo i wciąż prowokacyjnie dla wielu ludzi Zachodu, że między komunizmem a faszyzmem/nazizmem nie tylko nie było żadnej różnicy, ale że była pomiędzy nimi diaboliczna wspólnota, która - dzięki filozoficznemu i praktycznemu nihilizmowi - naznaczyła przekleństwem XX wiek. Ta teza zasługuje na szczególną uwagę, zwłaszcza że być może dotyczy nie tylko ubiegłego już wieku. Nihilizm, który bardzo trafnie opisuje Patapievici i który pozwolił Europejczykom zaakceptować oba totalitaryzmy, jest największym problemem aż po dziś dzień, na co zwracają uwagę autorzy tej książki. Pokusa porzucenia wysiłku odróżniania dobra od zła, widoczna między innymi (ale nie tylko) w nieumiejętności stanowczego potępienia komunizmu, zagraża porządkowi europejskiego świata. Patapievici przypomina, że faszystowsko-komunistyczny atak był skierowany przeciwko kapitalizmowi i liberalnej demokracji - wolności gospodarczej, politycznej i społecznej - które i dziś dają podstawę wartościom europejskim i europejskiej tożsamości, o którą znów toczy się walka. Jak jednak uratować przed nihilizmem kapitalizm i liberalizm - o tym autorzy książki milczą, bo jak się zdaje, tempo wydarzeń i etycznych przemian w Europie przekroczyło ich wyobraźnię. Patapievici analizuje natomiast w sposób frapujący rumuńską wersję fenomenu znanego w polskiej eseistyce pod nazwą homo sovieticus. Jego zdaniem prapoczątkiem powstania tego zjawiska w południowo-wschodniej Europie było doświadczenie tych ludów wschodniego chrześcijaństwa, które w drugiej połowie ubiegłego tysiąclecia znalazły się pod okupacją turecką. Wschodnie chrześcijaństwo, które w przeciwieństwie do chrześcijaństwa zachodniego nie zdołało stworzyć na tym obszarze utożsamiających się z nim form państwowości, zawarło z imperium osmańskim niepisany kompromis: w zamian za tolerancję dla swego przetrwania w ramach wrogiej mu religijnie makrostruktury państwowej zgodziło się na zepchnięcie swych wyznawców na margines. Życie nie znosi jednak próżni. Ludzie poddani ciśnieniu tak trudnej sytuacji musieli wypracować sposoby aktywnego ratowania swojej tożsamości, swojej niezależności, a w końcu po prostu swych interesów. ,,Stali się ekspertami w oszukiwaniu władz - pisze Patapievici - w społecznej praktyce podwójnego języka, w dwulicowości duchowej i mentalnej na płaszczyźnie zarówno społecznej, jak i osobistej, w omijaniu prawa - krótko mówiąc stali się ekspertami w rozwijaniu wszystkich tych zachowań niepolitycznych, które zapewniają przeżycie komuś, kto jest dyskryminowany i wykluczony z codziennego życia społeczności politycznej". To przeżywane przez wieki doświadczenie zaowocowało ukształtowaniem się mentalności, która jest do dziś postrzegana jako jeden z podstawowych składników rzeczywistości bałkańskiej. Temu właśnie doświadczeniu przypisuje Patapievici łatwość adaptacji społeczeństwa rumuńskiego do życia w komunistycznym reżimie. I rzeczywiście - zwłaszcza w epoce dyktatury Ceauşescu - pod pozorem uległości wobec kultu komunistycznego satrapy, społeczeństwo rumuńskie twórczo rozwinęło niezliczone sposoby takiego oszukiwania, kombinowania, załatwiania osobistych interesów, by dało się żyć w całkowicie nieżyciowej rzeczywistości, którą dzięki temu dało się w pewnej mierze ,,oswoić". Ale diagnoza Patapievicia idzie dalej i brzmi dużo groźniej: owa mentalność nie znikła wraz z komunistycznym systemem, ale w dużej mierze trwa nadal, owocuje korupcją, brakiem powagi w życiu politycznym, oszustwem, kombinatorstwem i kła