Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski

jego śmierci przyszła wiadomość o wyhodowaniu z komórki macierzystej człowieka narządu nadającego się do Rozmowy przypominały żeglugę po wodach burzliwych i słabo oznakowanych, wędrówkę w gąszczu zmiennych i zaskakujących nieraz tematów, między przeszłością a przyszłością, tym, co prywatne, i tym, co publiczne. Stanisław Lem wracał do własnej biografii, do lwowskiego dzieciństwa i do lat wojny przeżywanych pod dwiema okupacjami, do powojennych krakowskich początków i do zagranicznych podróży, zwłaszcza rosyjskich. Konfrontował też prognozy zawarte w Summa Technologiae i w innych swoich książkach z otaczającym nas światem. Czynił to nie bez satysfakcji -- wiele z tych prognoz ziściło się, i to wcześniej, niż sam przewidywał -- ale i nie bez goryczy, zniechęcony wieloma aspektami współczesnej cywilizacji i złym użytkiem czynionym przez ludzi z nowych odkryć. ,,Ten świat opuścić przyjdzie nie bez ulgi i z uczuciem rozczarowania" -- mówił, dodając w innym miejscu: ,,Zdrowy rozsądek i rozum zdają się dzisiaj znajdować w odwrocie". W niecały rok po wydaniu Świata na krawędzi jego autor obchodził osiemdziesiąte urodziny. Uroczystość zaplanowano w wigilię jubileuszu, 11 września 2001 roku. Kiedy o czwartej po południu tego dnia zebraliśmy się w sali konferencyjnej nowego biurowca przy ulicy Lubicz, wieże nowojorskiego World Trade Center od godziny leżały w gruzach. Oczywiście przygotowany wcześniej program odwołano, a jubilat, miast przyjmować życzenia, wypytywał przybyłych o nowiny na temat zamachu. Pomyślałem wtedy, że tytuł naszych rozmów nabrał nowego, dramatycznego znaczenia: świat, nasz świat, rzeczywiście znalazł się na krawę Dzisiaj, w pierwszą rocznicę śmierci Stanisława Lema, warto sięgnąć po Świat na krawędzi choćby po to, by usłyszeć głos autora, wielkiego pisarza, który patrzył dalej i widział więcej niż inni. ,,I szczera wściekłość opromienia / moje rozliczne obowiązki" -- napisał Czesław Miłosz w wierszu Do Jonathana Swifta. Kiedy wracam do tego wspaniałego wiersza, staje mi teraz przed oczami Lem w swoim gabinecie-bibliotece na Klinach, otoczony stertami różnojęzycznych pism, komentujący rzeczywistość z pasją, humorem, czasem z furią, uczulony na głupstwo i zło, nigdy jednak obojętny. Mam nadzieję, że takiego właśnie Lema znajdą w tej książce jej nowi czytelnicy. Tomasz Fiałkowski, marzec 2007 ROZMOWA PIERWSZA O pracowitym dzieciństwie, lwowskiej Arkadii i życiu poza czasem -- Kiedy czyta się ,,Wysoki Zamek", książkę o pańskim dzieciństwie, wchodzi się w obszar poza czasem i historią. Nie ma prawie odbicia wydarzeń zewnętrznych, jest zamknięty świat pasji dziecięcego bohatera. Czy to cecha właściwa odbiorowi rzeczywistości przez dziecko, czy też pańska szczególna właściwość? -- Chętnie przyjmę, że nie jestem całkiem normalny. Opowiem anegdotę -- późna sprawa, ale rzuca światło wstecz. Kiedy mój syn studiował fizykę w Princeton -- spędził tam cztery lata -- utrzymywałem z nim dość intensywną korespondencję. I on się skarżył matce w liście, że ojciec, zamiast pisać o swoim życiu wewnętrznym albo pytać o jego nastroje, pisze o galaktykach, o czarnych dziurach, o zakrzywieniu przestrzeni. Żona moja odpowiedziała mu: życiem wewnętrznym twojego ojca są właśnie czarne dziury i galaktyki. I naprawdę tak jest. Tak jest też z moimi wynalazkami opisanymi w Wysokim Zamku -- a nie przyznałem się tam do wszystkiego, nie chcąc robić wrażenia, że się chwalę. Naprawdę wynalazłem mechanizm różnicowy, nie wiedząc, że jest już znany; parokrotnie w podobny sposób odkrywałem Amerykę. Stwarzałem też rozmaite zwierzęta. Nie konkurowałem z Panem Bogiem, tylko po prostu wymyślałem je, rysując w specjalnych zeszytach; wszystko to robiłem skrycie. I królestwo legitymacyjne z Zamku jest najświętszą prawdą, rzeczywiście stworzyłem je jako chłopiec, chociaż Sadkowski bodaj napisał, że to jakaś blaga. Nasze gimnazjum nosiło numer 560; przedtem było to Drugie Gimnazjum imienia Karola Szajnochy. Cyfry na naszych tarczach zrobione były z cienkich srebrnych nitek, i ja naprawdę tymi nitkami zszywałem swoje legitymacje. Miałem oczywiście kolegów, grałem z nimi w piłkę nożną, ale najważniejsze było moje życie wewnętrzne, którego z nikim właściwie nie dzieliłem. Nie miałem aż do samej matury żadnego romansu chłopięcego. Naturalnie spotykałem się z dziewczętami, chociaż wtedy nie było jeszcze koedukacji, ale -- jak dziś przypuszczam -- odstraszałem je, opowiadając im o gwiazdach. Inaczej nie umiałem, a gwiazdami interesowałem się bardzo. Latem jeździłem przeważnie w góry. Moja najmłodsza ciotka wyszła za nauczyciela gimnazjalnego. Żeby dorobić, co roku wynajmowała w Sokolem albo w Worochcie dom na cały okres wakacji i prowadziła w nim pensjonat dla młodzieży. Jeździłem tam i ja; rodzice byli radzi, że znajduję się pod opieką. Opieka polegała głównie na tym, że dostawałem podwójną leguminę, poza tym nikt się mną nie interesował. To było wspaniałe: Prut, wyprawa na Howerlę. Słyszałem legendy o żmijach, które na Howerli żyć miały w wielkiej obfitości, ale daremne były moje poszukiwania -- żadnej nie udało się znaleźć. Silne wrażenie zrobiła na mnie też pewna przejażdżka. Ogromna część Czarnohory była wtedy własnością barona Groedla. Prowadzono wyrąb lasu i pnie ostrugane ściągano kolejką wąskotorową. Kiedy ta kolejka wyjechała na górę, siadało się obok hamulcowego i zjeżdżało w dół stromymi serpentynami. Strasznie mi się to podobało. Krajobrazy w Karpatach były niezmiernie urokliwe, i tam powstały moje pierwsze wiersze -- trudno sobie wyobrazić gorsze. ,,Nad górami zaś wynika szczyt Jawornika" albo historia o ,,wodospadziku-wodogrzmociku" i temu podobne okropności, które potem starannie przed światem ukryłem. Nawet kiedy jako szesnastolatek byłem w Delatynie na obozie przysposobienia wojskowego -- opisuję ten obóz w Wysokim Zamku -- i po osiemnastu chłopa spaliśmy w namiotach, też się właściwie z nikim bliżej nie zaprzyjaźniłem. Jako podoficer dyżurny, nosiłem kolegom na przemian smalec, masło lub marmeladę. Przedwojenna marmelada była pakowana w pudełka z cienkiej jakby dykty, jabłkowa, pyszna i bardzo twarda. Kiedy się przychodziło do sierżanta sztabowego, odkrawał najpierw gruby kawałek dla siebie; ja w ślad za nim odkrawałem sobie kawałek nieco cieńszy i pozostałą część dopiero przekazywałem dalej. Uważałem, że mi się to należy, skoro jestem podoficerem służbowym. Karabiny mieliśmy poaustriackie, lebele z 1890 zdaje się roku, zupełnie rozkalibrowane; strzelało się na manewrach ślepakami. Pamiętam, że raz zerwali nas o czwartej rano -- to było w lipcu -- i świat wydał mi się cudowny, obiecywałem sobie, że częściej postaram się go takim oglądać. Po powrocie do domu opowiedziałem o tym ojcu, a on na to: -- Wiesz, nas też na manewrach zbudzono kiedyś o czwartej i też postanowiłem sobie, że często będę w przyszłości wstawał o tej cudownej porze -- nigdy jednak tego postanowienia nie zrealizował -- Ojciec pański służył w wojsku austriackim? -- Tak, podobnie jak ojciec mojej żony. Mój ojciec, jako lekarz, był oberarztem, a ojciec żony -- kapitanem. Gdyby nie rodzina, która go fikcyjną depeszą z frontu włoskiego ściągnęła do domu, zginąłby niechybnie, bo okopy, gdzieś nad Piawą, w których jego oddział się znajdował, Włosi wkrótce zatopili. Straszne hekatomby się tam odbywały. Gdyby zaś poległ nad Piawą, ojcem przyszłej żony mojej nie mógłby zostać. Podobnie i ja wcale bym się nie narodził, gdyby nie pewien żydowski fryzjer w małym miasteczku na Ukrainie, który się akurat napatoczył, gdy ojca mojego czerwoni prowadzili pod bronią, żeby go jako oficera rozstrzelać. Fryzjer znał ojca ze Lwowa, a tutaj golił miejscowego komendanta, i ten jego prośby o zwolnienie ojca wysłuchał. Działo się to oczywiście już podczas rewolucji, gdy pękła obręcz otaczająca obóz jeńców austriackich w Turkiestanie, dokąd ojca zawieziono po upadku twierdzy Przemyśl w 1915 roku. Co zabawne, a zarazem trochę makabryczne: doktor Wolfgang Kraus, który na początku lat osiemdziesiątych zaprosił mnie z żoną do Wiednia, opowiadał nam, że on z kolei mógł przyjść na świat dzięki temu, że jego ojciec, austriacki oficer, w rosyjskiej niewoli zatrudniony przy wyrębie drzewa na Syberii, nabawił się podczas tej pracy nagniotków. Gdy czerwonoarmiści zatrzymali pociąg, którym z Syberii wracał, kazali pokazać wszystkim dłonie. Kto miał białe rączki -- tego rozstrzeliwano, kto miał na dłoniach modzele -- ocalał. Dziwaczna to równoległość losów. Ojciec opowiadał też, że za honorową postawę Rosjanie pozwolili im iść do niewoli z szablami u boku; na pierwszej stacji za Przemyślem już im jednak ten przywilej odebrano. W obozie w Turkiestanie przyczepił się do ojca piesek, który otrzymał imię Sralik -- oficerowie spali we wspólnej sali i pies robił kupki pod wszystkimi łóżkami, z wyjątkiem łóżka mego ojca. Kiedy ojciec wrócił do Lwowa, cesarstwo austro-węgierskie jeszcze istniało, i dostał Goldenes Verdienstkreuz am Bande der Tapferkeitsmedaille, czyli Złoty Krzyż Zasługi na Wstędze Medalu za Odwagę. Jako małe dziecko chętnie się nim bawiłem -- pozwalano mi na to. Po powrocie ojciec został asystentem profesora Jurasza, jednego z twórców polskiej otolaryngologii, na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Mam tu gdzieś świadectwo, szalenie pozytywne, jakie Jurasz mu wystawił. -- Ojciec studiował także we Lwowie? -- Tak, i studiował medycynę lat dziesięć. Zajmowały go bowiem inne sprawy: pisał i drukował wiersze i prozę. Pamiętam z dzieciństwa szufladę pełną wycinków z gazet z jego utworami -- wcale się tym wtedy nie interesowałem. Po piątym czy szóstym roku studiów dziadek zawezwał go i powiedział: -- Skoro już zacząłeś studia, trzeba je skończyć, potem możesz robić, co chcesz. Ojciec posłuchał, a kiedy już dostał się w tryby maszynerii szpitalno-klinicznej, nie próbował się z niej uwolnić, był zresztą lekarzem szalenie sumiennym. Panowała wtedy moda na tak zwane konsylia: do trudnych przypadków brało się co najmniej dwóch specjalistów. Ojca zawezwano do jakiegoś dziecka wraz z doktorem Mincerem, pediatrą, który i do mnie przychodził. Kiedy już po wyjściu stali na klatce schodowej, ojciec zaczął dalej mówić o tym przypadku, a tamten na to: -- Panie kolego, z chwilą kiedy zamykają się drzwi od mieszkania pacjenta, sprawa przestaje dla mnie istnieć, w przeciwnym razie dawno zachorowałbym na nerwy. Ojciec natomiast -- pamiętam to dobrze -- wstawał w środku nocy i dzwonił na klinikę (telefon mieliśmy 53 14, nie było ich wtedy wiele we Lwowie), żeby się dowiedzieć, jak się ma operowany, u którego przeprowadzono mastoidektomię, czyli doszczętne wydłutowanie tak zwanego wyrostka sutkowego przy muszli usznej. Był znanym i dobrym specjalistą. Na półkach stała olbrzymia, kilkunastotomowa bateria poświęcona otolaryngologii. Z cicha gardziłem mało czcigodną dziedziną, jaką mi się wydawały choroby nosa, uszu i gardła -- czymże są wobec reszty ciała! Zachwycały mnie natomiast w atlasach anatomicznych kolorowe obrazy mózgu -- poszczególne zwoje pomalowane były na różowo czy zielono, układały się niemal w tęczę. Bardzo się potem rozczarowałem, gdy w prosektorium zobaczyłem, że mózg wcale nie jest różowy ani zielony. Ojciec był przy tym nerwowcem, może dlatego, że tyle pracował -- bo i w klinice, i w kasie chorych, i praktykę miał w domu. Opowiadano, że gdy doktor Lem na trzecim piętrze krzyczy, wyrzucając pacjenta za drzwi, słychać nawet na dole. Miał rozmaite fobie: nie wolno było u nas palić węglem, tylko drzewem, bo tlenkiem węgla można się śmiertelnie zatruć. Nie życzył sobie, bym jeździł na rowerze, bo to niezdrowo. Niechętnie używało się aut; wynajmowaliśmy dorożkę. Do dziś nie mogę odżałować, że kiedy w gimnazjum urządzono wycieczkę do Paryża, ojciec mnie na nią nie puścił, uznając tak daleką podróż za straszliwie ryzykowną. Przed wojną nie byłem zresztą w żadnym większym mieście poza Lwowem -- ani w Warszawie, ani w Krakowie. Może dlatego tak jestem do Lwowa przywiązany. Ojciec sam także Lwowa nie opuszczał. Pamiętam, że jeden jedyny raz pojechał do Truskawca na kurację, ponieważ rozpoznano u niego kamień nerkowy -- i przez cały czas pobytu w sanatorium rżnął w karcięta. Bardzo zresztą chętnie ze znajomymi i wujkiem w karty grywał. Matka niezbyt była zadowolona, bo kiedy wujek przegrywał, nigdy przegranej nie płacił, tylko szła ona ,,na kredę". Wszystko to jednak rozgrywało się ponad moją głową, sprawy rodzinne mało mnie interesowały i pamiętam z nich tylko strzępy. -- Pańscy rodzice poznali się po pierwszej wojnie światowej czy przed nią? -- To zabawna opowieść, którą usłyszałem późno. Rodzice zaręczyli się przed wojną; ojciec urodził się w 1879, matka w 1892. Kiedy ojciec trafił do niewoli, matka moja tak była niezadowolona z jego przedłużającego się pobytu w rosyjskim obozie jenieckim, że pojechała do Wiednia, do Katarzyny Schratt, przyjaciółki cesarza Franciszka Józefa, prosić, by cesarz ponad frontami zwrócił się do cara o zwolnienie mojego taty. Pani Schratt przyjęła matkę bardzo grzecznie, ale oczywiście nic z tej audiencji nie wynikło. Ojciec zawsze bardzo śmiał się z tego, że jego narzeczona uznała sprawę ich zawieszonego ślubu za tak ważną. W końcu wrócił jednak z Turkiestanu, nie zabili go też czerwonoarmiści, i ślub się odbył. Polska wybuchła przed moimi narodzinami. Przyszedłem na świat w tym samym mieszkaniu na Brajerowskiej, w którym mieszkali przedtem moi dziadkowie po mieczu. Zeszli z tego świata, nim się urodziłem, znałem ich tylko z fotografii. -- A dziurka po kuli w szybie okiennej, o której czytamy w ,,Zamku", pochodziła z roku 1918? -- Tak, z czasu wojny polsko-ukraińskiej, kiedy Ukraińcy chcieli Lwów zawłaszczyć. Dowiedziałem się o tym oczywiście znacznie później -- było to dla mnie coś w rodzaju historycznej legendy. Przysłał mi niedawno Władek Bartoszewski dość poruszający niemiecki reportaż ze Lwowa i wschodniej Galicji. Lwów jest dziś porządnie podniszczony -- zobaczyłem na fotografii, że wszystkie ulice śródmieścia są jak przed wojną wybrukowane kocimi łbami. Asfalt położono tylko na placu Mariackim, który się teraz inaczej nazywa -- nie wiem i nie chcę wiedzieć jak. Z wycinka tego dowiedziałem się też, że moja Szkoła Powszechna imienia Żółkiewskiego nosi dzisiaj numer ósmy. W szkole dostać można było tak zwane pace: niegrzeczne dzieci nadstawiały rękę i nauczyciel walił w nią linią na płask. Ja jednak nigdy nie byłem bity. Do pierwszej klasy w ogóle nie uczęszczałem; nauczycielka, panna Usarzówna, przychodziła uczyć mnie do domu. Podkochiwałem się w niej trochę. Miałem już siedem lat i byłem młodym człowiekiem zdolnym do wyższych uczuć. Co jeszcze pamiętam? Strasznie dużo czasu zajmowało klejenie ozdóbek na drzewko, bardzo wcześnie zaczynało się to robić. Od urodzenia mieszkałem więc na Brajerowskiej. Kiedy stałem się już pisarzem tak znanym, że moja sława i chwała sięgnęła Ukrainy, jakiś Ukrainiec z Kijowa, który szczególnie ukochał moją twórczość, pojechał specjalnie do Lwowa, sfotografował kamienicę na Brajerowskiej od zewnątrz, a następnie wdarł się do środka i uwiecznił na kliszy wszystko, co opisałem w Wysokim Zamku, między innymi sufit, na którym znajdują się stiuki w kształcie dębowych liści z żołędziami -- ich obraz stanowi najwcześniejsze moje wspomnienie, patrzyłem na nie bowiem z mojego łóżeczka. Dziwnie mi było oglądać te fotografie i te kruche stiuki, które przetrwały wszystko -- i wojnę, i nadejście Sowietó Drzewa tylko na ulicy kolosalnie się rozrosły. Pamiętam tamte czasy jako epokę betonowego, niewzruszonego ładu, i Wysoki Zamek opromieniony jest takim klimatem -- nie ma tam przy tym żadnego szczegółu, żadnego faktu, który byłby zmyślony. Zdaję sobie oczywiście sprawę z mojej naiwności dziecięcej, która pozwalała mi tak świat postrzegać. Kres temu przyjść musiał. Miałem świnkę glinianą i do tej świnki wkładałem oszczędności. Kiedy się dowiedziałem, że wybuchła wojna, rozbiłem ją i za złoty sześćdziesiąt kupiłem dwie czekolady, większą i mniejszą -- żeby mieć zapas na czas wojny. Po czym jednego dnia obie czekolady zjadł Jeden z moich felietonów w Lubych czasach nosi tytuł Z żabiej perspektywy -- dzieciństwo naprawdę taką perspektywę daje. Obok naszego gimnazjum stała i stoi do dzisiaj stara prochownia z szesnastego wieku. Codziennie ją mijałem, wcale jednak jej nie zauważając. Z ulicy Ruskiej wychodziło się na kamienne lwy przed Ratuszem, obok przy Rynku jest słynna Czarna Kamienica -- w ogóle nie zdawałem sobie sprawy, że stanowi ona tak czcigodny zabytek; nic a nic mnie to nie obchodziło. Tramwaj "czwórka" omijał nasze gimnazjum i wjeżdżał Teatyńską do góry, a tam gdzie stawał, był już park, w którym wznosił się Wysoki Zamek i skąd był wspaniały panoramiczny widok na krajobraz miejski Lwowa. Jak się wracało do domu, to się szło najpierw przez ulicę Ruską, potem schodziło się na dół, gdzie była kawiarnia ,,Wiedeńska", skręcało się w bok, można było iść przez plac św. Ducha, gdzie wznosiła się główna w mojej pamięci budowla, to znaczy kiosk z chałwą pana Kawurasa. Rozterki przy wystawie tego kiosku przeżywane opisałem w Wysokim Zamku i tkwią one w mojej pamięci głęboko. Niedawno w hipermarkecie Carrefour zobaczyłem kilogramowe paczki chałwy wytwórni Goplana, serce we mnie zamarło i kilkakrotnie wracałem w to miejsce, jak do świętej relikwii, bo przecież wiedziałem, że na chałwę pozwolić sobie dzisiaj nie mogę ze względu na Trasa biegła dalej przez Legionów, w perspektywie było widać teatr, którego krakowski ,,Słowacki" jest tylko małą kopią. Przechodziło się przez Jagiellońską, gdzie mieszkała moja ciotka, matka Hemara. Z ciotką tą łączą mnie dwa straszliwe wspomnienia. Raz, kiedy wszedłem przez bramę, zaatakował mnie na podwórzu olbrzymi gulgoczący indyk, nie wiem, dlaczego -- i uciekłem. Innym razem przeżyłem u niej znaczne rozczarowanie. Ciotka miała w mieszkaniu to, co się po niemiecku nazywa eine feine Stube, czyli salon, do którego nikt nie wchodził, posadzka jak lustro wyglansowana, meble w białych pokrowcach, a na wspaniałym kredensie wielka misa pełna kolorowych marcepanowych owoców. Kiedy raz się tam wkradłem i usiłowałem te owoce nadgryźć, o mało nie połamałem zębów, gdyż czas odmienił zawartość misy w skamielinę. Było to jedno z większych rozczarowań mojego życia. Między mną a Hemarem była różnica dwudziestu paru lat: ja byłem szczeniakiem, on dorosłym człowiekiem i mieszkał w Warszawie. Pamiętam tylko, że kiedy na pętli ulic Pełczyńskiej, Stryjskiej i Kadeckiej odbywały się wyścigi samochodowe -- szyny tramwajowe zalano nawet gipsem -- Hemar też w nich startował, w samochodzie Bugatti, i zajął miejsce przedostatnie. Wyjeżdżaliśmy za miasto do ogrodu pana Ruckiego. Syn pana Ruckiego kilkadziesiąt lat później z drugiego końca Polski napisał do mnie, aby mi podziękować, że wspomniałem jego nazwisko w Wysokim Zamku. Z restauracji ogrodowej Ruckiego pamiętam cztery ciekawe rzeczy. Po pierwsze, kręgielnię: kule były tak wielkie, że miałem nie lada trudności z ich ujęciem. Po drugie, olbrzymią huśtawkę, w której siedziało się w czymś w rodzaju wielkiej łodzi. Po trzecie, gąszcze malinowe tak przerośnięte pokrzywami, że do tej pory jestem zdziwiony, kiedy widzę maliny, które wcale nie parzą. Po czwarte wreszcie, sadzawkę, w której łowiłem ryby. Raz złowiłem rybkę wielkości palca, ale zrobiło mi się jej żal i z powrotem wpuściłem ją do wody. Nasz dorożkarz, z którym te wyprawy odbywaliśmy, nazywał się Kremer; dojechawszy na miejsce, odprzęgał konia, zamiast siodła kładł pled czy sukno, i jeździłem trochę konno. Uczniów naszego gimnazjum najpierw nazywano kanarkami, bo nosiliśmy czapki rogatywki z żółtymi otokami, jak żandarmeria, potem zmieniono je na okrągłe maciejówki z niebieską wypustką. Tarcza z numerem 560 powinna była być mocno przyszyta -- koledzy nosili ją na szpilce, a dyrektor kontrolował. Matka moja starannie tarczę przyszywała, mowy nie było, żeby ją zdjąć. Po co zresztą się ją zdejmowało -- do dziś nie wiem. Nie dowiedziałem się też nigdy, po jakich występnych szlakach krążyli moi koledzy, wychowywano mnie bowiem w typowo przedwojenny sposób. Nie wolno się było na przykład odzywać przy stole jadalnym, nie do pomyślenia było, by dzieci mówiły i robiły, co chciały, nawet szpinak trzeba było jeść... Były we Lwowie niezwykłe atrakcje, przynajmniej dla dziecka. Po pierwsze -- Panorama Racławicka. Po drugie -- Targi Wschodnie. Czuło się na nich oddech Europy, ale myśmy z kolegami biegali tam głównie po to, by się napić darmowego rosołu Maggi i pozbierać możliwie wiele reklamowych druków. Wspomnienia dzieciństwa mają magiczną aurę, podobnie jak pierwsze wierszyki, których się nauczymy. Próbowaliśmy niedawno z żoną przypomnieć sobie wierszyki Porazińskiej -- ,,Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez ", i ten o wróblu na kalenicy, do którego kot włazi -- miały one niewątpliwie charakter magicznej inkantacji, choć dziś się je czyta jak zwyczajne rymowanki. Wiele z tego, co się w naszym gimnazjum działo, wydawało mi się na bardzo wysokim poziomie. Pamiętam do dzisiaj, jak profesor Lewicki włożył do słoja wypełnionego tlenem tlący się pręt i pręt ten wybuchnął płomieniem. Pamiętam też, jak sód wyciągnięty bodaj z oliwy zapalał się żywym ogniem. W pięknym gabinecie profesora geografii Nawrockiego znajdował się straszny przedmiot: sporej wielkości globus, cały czarny, na którym trzeba było kredą zaznaczyć zarysy kontynentów, wskazać najważniejsze miasta czy rzeki. Było to dość okropne -- ja jednak dawałem sobie jakoś radę, ponieważ pilnie, choć na wyrywki, kartkowałem przywleczoną do domu od wuja adwokata dwudziestotomową niemiecką encyklopedię Brockhausa, drukowaną szwabachą, i choć z tekstu nic prawie nie rozumiałem, studiowałem ilustrujące ją sztychy i mapy. W gimnazjum czytałem po raz pierwszy Grabińskiego opowieści o duchach, które na mnie straszne wywarły wrażenie. Chyba z tymi lekturami wiąże się dziwne zdarzenie, które zostało mi w pamięci. Rodzice wynajmowali w Teatrze Wielkim lożę na pierwszym piętrze i chodzili na przedstawienia, ja zaś zostawałem w domu i odrabiałem szkolne zadania. Któregoś razu, siedząc nad zadaniami, usłyszałem głos matki dobiegający z pokoju rodziców, który znajdował się za moimi plecami; drzwi były uchylone, w środku ciemno. Odpowiedziałem automatycznie i nagle się zorientowałem, że przecież jestem w mieszkaniu sam. Bardzo się przestraszyłem, pomyślałem, że to jakiś znak, i natychmiast pognałem do teatru. Była może dziewiąta, może pół do dziesiątej. Wpadłem do loży, rodzice się przelękli: -- Co się stało? -- Słyszałem głos. -- A wszedłeś do pokoju? -- Wszedłem, zapaliłem światło, i nikogo tam nie było. Musiała to być halucynacja, choć nigdy, ani przedtem, ani potem, nie miałem podobnych objawów. -- A czy w pana rodzinnym domu czytywało się na przykład ,,Wiadomości Literackie"? -- Owszem, ciekawiły mnie zwłaszcza konkursy, które na ostatniej stronie urządzał Marian Eile. Kupowało się czasami ,,Cyrulika", tygodnik ,,As" i chyba prenumerowało się ,,Gazetę Polską", bo to była gazeta rządowa. Z gazet miejscowych -- ,,Wiek Nowy". Ja, prawdę powiedziawszy, czytałem wszystko, co mi wpadło w ręce. Naprzeciw naszego domu znajdowała się wypożyczalnia książek ,,Ewers", podobna trochę do krakowskiej wypożyczalni na św. Jana. Postępowałem w niej systematycznie, wypożyczając książki od lewej ku prawej. Jak się coś okazywało mało interesujące, oddawałem na drugi dzień. Znano mnie tam dobrze, mogłem więc brać książki hurtem, na przykład Karola Maya: Przez pustynię. Przez dziki Kurdystan, Przez kraj Skipetarów, i tak dalej. Zaglądałem też do strasznych ówczesnych pornografii, jak Pitigrilli, ale wydawały mi się potwornie nudne. -- Było tego wtedy sporo: Pitigrilli, -- Tak, tak. ,,Madonna sleepingów to powieść niedobra. Napisał ją kiedyś Maurycy Dekobra". Madonny sleepingów akurat nie czytałem, na erotycznie podbudowaną literaturę byłem zresztą zupełnie niewrażliwy -- i to mi w gruncie rzeczy zostało. Eddington, którego zresztą też w wypożyczalni ,,Ewers" odkryłem, wewnętrzna budowa gwiazd -- proszę bardzo, ale Dekobra? Po co? -- Znał pan "Bibliotekę Wiedzy" Trzaski, Everta i Michalskiego? Alexis Carrel, Paul de -- Naturalnie, ale jeszcze lepszą serią była ,,Mathesis Polska". Poza tym strasznie ciągnęło mnie do historii techniki: montgolfiery, początki lotnictwa, Otto Lilienthal, bracia Wright. Z niezmierną szczegółowością ją studiowałem. Miałem też słabość do chodzenia na tandetę i nabywania starych, częściowo już rozpadających się przedmiotów, takich jak magneto samochodowe, stare iskrowniki, szpulki z nawiniętym drutem, cewki. Diabli wiedzą, po co -- ale lubiłem to bardzo. Przywleczone do domu części służyły mi do budowy rozmaitych urządzeń. Ojciec kupił mi zresztą, z drugiej ręki, zestaw do budownictwa metalowego. Strasznie kochałem wyładowania elektryczne: zrobiłem cewkę Ruhmkorffa, zrobiłem transformator Kupiłem sobie niemiecką książkę Elektrotechnisches Experimentierbuch, wydrukowaną szwabachą, i w pocie czoła, ze słownikiem w ręku przedzierałem się przez nią jak przez dżunglę. Do manii moich w tamtym czasie należało robienie w domu doświadczeń chemicznych. Spaliłem częściowo parapet okienny, miałem też nadzieję, że nalot, który osiadał na elektrodach, kiedy przepuszczałem prąd przez roztwór nie pamiętam już czego, okaże się substancją, której nikt dotąd nie odkrył. Miałem więc -- jak już w Wysokim Zamku napisałem -- dzieciństwo niezmiernie pracowite. I co charakterystyczne: wszystkie te skomplikowane działania podejmowałem sam. Nie odczuwałem potrzeby, aby w pracy towarzyszył mi rówieśnik, miałbym wtedy raczej, jak dziś przypuszczam, wrażenie, że on mi przeszkadza. -- Chciał pan być samotnym Kreatorem? -- Chyba tak, byłem absolutnie samowystarczalny. Co więcej, z moimi legitymacjami kryłem się przed światem i przed rodzicami, i przed kolegami, bo czułem, że mnie wyśmieją. Nie znaczy to, że nie brałem udziału w szkolnych zabawach: ot, dwóch chłopców się zmawiało i wychodzili z klasy rzekomo za potrzebą, a w rzeczywistości w przedsionku ubikacji rzucali monetami, tak by jedna drugą przykryła. Grało się w guziki, w okręciki papierowe, dmuchało się w ich żagle, by przeszły przez linię przeciwnika. Serca jednak do tego specjalnie nie miałem. Prawie w każdą niedzielę przychodziło do nas niewielkie grono -- mój wujek, znajomi doktorostwo, którzy potem wraz z nami przyjechali do Krakowa i z ojcem grali albo w bridża, albo w pokera. Owszem, terminy, jakich używali, pamiętam -- sama jednak gra wydawała mi się zawsze śmiertelną nudą. Nie mam najmniejszego pociągu do kart, a wszelki hazard jest mi z natury obcy. Dobrze, mogę wygrać -- ale po co mi jakieś wygrane? A jeśli przegram, dlaczego mam komuś płacić? Po latach, w Wiedniu, w trafice, do której zachodziłem po ,,Heralda", kupiłem los loteryjny. Kosztował dziesięć szylingów. Otwarłem go i dowiedziałem się, że wygrał dziesięć szylingów, czyli zwrócono mi poniesione koszta. Wcale się jednak do kolektury nie pofatygowałem. -- Zwykłe chłopięce zabawy nie były panu jednak całkiem obce? -- Jak wszyscy chłopcy, lubiłem na przykład puszczać kaczki, czyli te płaskie kamyki na wodzie -- tylko, niestety, nie mogłem się nauczyć pływać. Ojciec wynajął pana, który uczył mnie tej umiejętności, trzymając na specjalnej wędce. Póki znajdowałem się na uwięzi, pięknie pływałem żabką, ale uwolniony, natychmiast skosem w dół szedłem na dno. Nie wiem, dlaczego. Strzałę potrafiłem zrobić na osiem metrów, ale jak tylko zaczynałem poruszać rękami i nogami, kończyło się to fatalnie. Nauka odbywała się na kąpielisku, nigdy jednak nie przyniosła spodziewanego efektu. Znacznie wcześniej, kiedy jeszcze byłem całkiem mały, chodziłem z matką na tak zwaną Żelazną Wodę. Były tam oddzielne baseny dla mężczyzn i dla kobiet. Małe dzieci, takie jak ja, mogły się kąpać z kobietami. Siedziałem na brzegu, trzymając moją trzcinową laseczkę, sąsiadka nasza tak długo za tę laseczkę pociągała, aż zsunąłem się i wpadłem do wody. Pamiętam, że zrobiło się zielono, potem ciemno, potem już zupełnie nic. Wyciągnięto mnie za nogi, wytrząsano ze mnie wodę, robiono mi sztuczne oddychanie. Nie było to przyjemne. Pamiętam epokę, w której pojawiły się dorożki mechaniczne -- dwucylindrowe tatry z silnikami chłodzonymi powietrzem nad każdym przednim kołem. Steyery z kolei miały chłodnice w kształcie dziobu okrętowego. W 1938, kiedy skończyłem szesnaście lat -- w Polsce można już było w tym wieku dostać zielone, czyli amatorskie, prawo jazdy -- ojciec wpisał mnie na kurs. Prawo jazdy zdobyłem na kilka miesięcy przed wybuchem wojny i nie miałem okazji, by się nim wtedy nacieszyć. A dosłownie na sześć tygodni przed wojną, na strzelnicy, która znajdowała się na zakręcie, gdzie ,,czwórka" jechała na Wysoki Zamek, wystrzelałem złotą odznakę strzelecką. Wkrótce potem wszystko się skończyło, i Polska takż Wtedy jednak nie mogłem się spodziewać, że niedługo będę biegał po Ogrodzie Jezuickim i zbierał tak zwane zegary ze szrapneli, jeszcze gorące od wybuchu. Wiedziałem niby, że od tego można zginąć, ale bardzo mi na nich zależało. Jak się ma kilkanaście lat, człowiek jest nieśmiertelny. -- W ,,Wysokim Zamku" wspomina pan pewien moment, gdy już przed wojną spotkał się pan z Historią -- myślę o pochodzie robotników po śmierci Kozaka, przeciągającym pod oknami kamienicy. -- A tak, ojciec mój gniewał się wtedy na mnie trochę, bo ja ten pochód filmowałem. Ojciec kupił mi kamerę filmową, Cinekodak 8. Naświetloną rolkę wysyłało się do Warszawy, w jej cenę -- 10 złotych -- wliczony był już koszt wywołania i odesłania. Z naszego balkonu robiłem zdjęcia ulicy Kazimierzowskiej dokładnie w chwili, kiedy wzburzeni robotnicy ściągali za nogi policjanta z konia. Raz jeden i do naszego mieszkania wszedł policjant -- zdarzyło się to, gdy pacjentce mojego ojca ukradziono futro, które powiesiła na wieszaku w naszym przedpokoju, i policjant ów spisał protokół, poza tym jednak obowiązywała zasada: my home is my castle. Później dopiero pojawili się jacyś enkawudyści, jacyś Niemcy, właził każdy, kto chciał... Jest jeszcze jedno ważne zdarzenie z mojego dzieciństwa, choć niechętnie o nim mówię. Dostałem kiedyś piękną niemiecką czterowagonową kolejkę elektryczną; znakomicie działała! Wkrótce rozpoczęła się niemiecko-polska wojna celna i kupić cokolwiek w Niemczech było bardzo trudno. Pewien znajomy rentgenolog sprowadzał z Niemiec zakupioną tam aparaturę rentgenowską. Wewnątrz tej aparatury ukryto części do mojej kolejki, które sam wybrałem z katalogu: dwa wagony towarowe i maleńką kasę drukującą bilety. Tymczasem drab rentgenolog uznał, że to są upominki dla niego -- i nigdy ich nie oddał! Długo nie mogłem przeboleć, że tak plugawie zachował się wobec niewinnego dziecka; nawet wtedy, gdy ojciec uznał, że jako szesnastolatek jestem już za stary, by bawić się kolejką elektryczną, i oddać ją musiałem dziecku wujka. -- Wspomniał pan o studiowaniu encyklopedii Brockhausa i niemieckiej książki o elektrotechnice; a czy w gimnazjum byty lekcje niemieckiego? -- Były. Mieliśmy najpierw profesora Rollauera -- po wkroczeniu Niemców został Reichsdeutschem -- potem Ukraińca, profesora Turczyna; miał troszkę twardy akcent, ale był dobrym germanistą. Rollauer nauczył naszą klasę żydowskiego wierszyka, do dziś go pamiętam: Awrum Itzik, giter tencer, hat er sich gemacht a rojten szpencer. A rojten szpencer hat er sich gemacht, und hat getanct die ganze nacht. Wybijał palcem po katedrze rytm, a myśmy deklamowali. -- Dlaczego uczył was tego wierszyka?! -- To był czas dość oryginalnych profesorów; takich, o jakich w Zmorach sporo pisał Zegadłowicz. Nie lubię tej powieści, ale wiele w niej obserwacji prawdziwych. -- Ukraińskiego też pana uczono? -- Tak, robił to także Turczyn. Wśród uczniów krążyły rozmaite żarty, na przykład: Czetyre perioda ukraińskoj literatury -- perszyj buł, ale zahynuł, druhoho ne buło, tretyj Szewczenko ta Iwan Franko, a czetwertyj bude. Niewątpliwie kryła się w nich złośliwość w stosunku do Ukraińców. Wśród uczniów byli zresztą Ukraińcy, to było przecież rządowe gimnazjum. Miśku Wołk siedział koło mnie w ławce. Zawsze jednak rozmawialiśmy po polsku. Ani jeden z Ukraińców nie odezwał się w szkole po ukraińsku poza godzinami ukraińskiego. Miśku pierwszy raz zwrócił się do mnie po ukraińsku, kiedy go spotkałem na ulicy po przyjściu Sowietów. Zdumiało mnie to tak, że zapytałem: -- Ty szew, zdurił? Wtedy obowiązywało już hasło: Ukraińske misto Lwiw buło, je i bude radianśke. A kiedy Ukraińcy studiujący za sowieckich czasów medycynę mówili, że coś tam jest sowićke, poprawiano ich: ne sowićke, a radianśke. W gimnazjum jednak ta odmienność zaznaczała się dopiero na lekcjach religii -- wtedy widać było, kto, będąc grekokatolikiem, wychodzi z klasy. Na co dzień nie zwracało się na to uwagi, wszyscy mówili po polsku. Wiedziałem oczywiście, że mój profesor matematyki Zarycki jest Ukraińcem, ojcem dziewczyny, która brała udział w zabójstwie ministra Pierackiego i dostała za to bodaj siedem lat -- ale nie wywoływało to sensacji. Trochę jak w anegdocie o dwóch dyrygentach wielkich orkiestr, sowieckiej i amerykańskiej. Spotykają się i dyrygent sowiecki mówi: -- U mnie w zespole jest tylu i tylu Żydów, a u was? -- Amerykanin na to: -- Ja nie mam pojęcia, nigdy mnie to nie interesowało! W pamięci znajduję jeszcze kilka nazwisk z mojego grona pedagogicznego. Dwóch dobrych łacinników, Auerbach i Rappaport, obaj zabici zostali przez Niemców -- Rappaport był łagodnym staruszkiem, za to Auerbach wydawał mi się bardzo groźny. Wspomniany już profesor fizyki, Lewicki, któremu podpowiadałem temperaturę zamarzania rtęci; sześć razy mu podpowiedziałem, aż wreszcie dał mi porządnie po głowie, żebym przestał. Pani Maria Lewicka, polonistka, nie mająca z Lewickim poza nazwiskiem nic wspólnego, która nigdy nie dawała mi skończyć moich wypracowań na wolne tematy i wypisywała o nich na pół strony różne wspaniałe rzeczy. Dyrektorem był Stanisław Buzath, który prosił przed śmiercią, by jeśli Lwów będzie znowu polski, przyjść nad jego mogiłę i cicho mu o tym powiedzieć. Profesor Starzewski, komendant hufca harcerskiego. Nauczyciel gimnastyki, oficer rezerwy Kajetan Janowicz. Mieliśmy też wśród grona pedagogicznego rozmaitych artystów -- jeden się nazywał Knobloch, od tak zwanych robót ręcznych. Oczywiście katecheta. Czy jeszcze ktoś? Nie pamiętam. -- Zapytam, jak ów sowiecki dyrygent: jakie były proporcje narodowościowe wśród uczniów? -- Na trzydziestu chłopców mniej więcej jedna czwarta albo jedna piąta to byli Żydzi, dwie albo trzy piąte Polacy, reszta Ukraińcy. Tak mi się dzisiaj zdaje -- dokładnie powiedzieć nie potrafię. Wojna doprowadziła do zerwania wszelkich kontaktów. Niedawno przyjechał z Ameryki jakiś nie znany mi bliżej człowiek, który za oceanem prowadzi wytwórnię sprzętu medycznego, i koniecznie chciał się ze mną widzieć; powoływał się na czasy gimnazjalne. Nie poszedłem na to spotkanie; nie przypominałem sobie, o kogo chodzi, a sztuczne, po sześćdziesięciu latach, ożywianie zamarłych kontaktów wydaje mi się pozbawione sensu. Nasze drogi zupełnie się rozeszły. Owszem, pamiętam, że jeden z kolegów Ukraińców pożyczył ode mnie Komizm Bystronia i nigdy nie oddał -- do dziś żałuję, bo było to przedwojenne wydanie, a wznawiając tę książkę po wojnie, szereg rzeczy usunięto. -- Czy świadom pan był, czym dla Ukraińców jest cerkiew Świętego Jura, gdzie miał swoją siedzibę metropolita Szeptycki? -- Tak, ale jej nie odwiedzałem. Co niedzielę spacerowaliśmy z ojcem aleją Mickiewicza od Brajerowskiej w górę, aż do murów otaczających Jura -- ale do środka nie wchodziliśmy. Wiem, że gdy za niemieckiej okupacji zaczęły się polsko-ukraińskie rzezie, kiedy to polskie podziemie zastrzeliło mojego profesora fizyki Łastowiećkiego, a Ukraińcy odpowiedzieli zabójstwem histologa profesora Bolesława Jałowego, wtedy czołowy polityk ukraiński Pańczyszyn schronił się u Jura właśnie -- i tam umarł na serce. Aż trzech ukraińskich lekarzy podpisało akt zgonu, żeby tej śmierci nie uznano za dalszy ciąg polsko-ukraińskich porachunków. -- W felietonach wspomina pan, że studiując podczas wojny medycynę, przygotowywał się pan do egzaminów na Cmentarzu Orląt -- a czy w czasach gimnazjalnych też pan chodził na ten cmentarz? -- Naturalnie, ale najlepiej pamiętam go właśnie z lat wojny, łącznie z napisami na niektórych nagrobkach, nie żebym się ich specjalnie uczył, tylko dlatego, że tyle tam godzin spędziłem w piękne dni słoneczne. Lubiłem tam chodzić, choć sentencja na kolumnadzie -- Mortui sunt, ut nos liberi vivamus --brzmiała za sowieckich czasów jakoś Chętnie siadywałem przy grobie, na którym umieszczono wiersz: ,,Na wiosny idącej gody Ciężki ująwszy swój młot Wykuję jeden dzień młody i jeden najwyższy lot". Zapamiętałem też kamienną wnękę ze śmigłami: leżeli tam podobno amerykańscy lotnicy, którzy spieszyli na odsiecz Lwowa. Czy rzeczywiście -- nie wiem, dla mnie była to zamarła i zastygła w kamień historia. Kiedy wyjeżdżałem ze Lwowa, Cmentarz Orląt był jeszcze nietknięty, nikt nie wpadł na tak świetną myśl, by prowadzić walkę z nieboszczykami. O późniejszym jego losie tylko czytałem, nie chciałem go oglądać, tak jak nigdy nie chciałem odwiedzić powojennego Lwowa. Wiele już razy tłumaczyłem, dlaczego. Nie chodzi o kultywowanie jakichś antyukraińskich resentymentów. Kiedy zwróciło się do mnie ukraińskie wydawnictwo ,,Kameniar" -- ,,Kameniar" to zdaje się z wiersza Iwana Franki -- o prawo do publikacji jednej z moich książek, ale bez honorarium, bo nie mają pieniędzy -- zgodziłem się. Podobnie jak redaktor Giedroyc, uważam, że Ukrainę trzeba wspierać, bo jej niepodległość jest jedną z gwarancji naszej niepodległości. -- Zbliżała się wojna -- czy miał pan poczucie zagrożenia? Czy dostrzegał pan słabość państwa? -- Miłosz w swojej Wyprawie w Dwudziestolecie zawiesił bardzo dużą liczbę zdechłych psów na Drugiej Rzeczypospolitej. Być może wynika to z różnicy pokoleniowej między nami -- bo to jest różnica, czy się ktoś urodził jak ja w 1921, czy jak on w 1911 -- ale moje wspomnienia z tamtych lat są odmienne. Ja sobie w ogóle nie wyobrażałem, że może istnieć inna rzeczywistość: dziecko wrasta w krajobraz, w którym się wychowuje. Chyba dopiero podczas obozu przysposobienia wojskowego w Delatynie spotkałem się z prawdziwą przedwojenną nędzą: dziewczynki huculskie za pięć groszy albo za pajdę chleba wypełniały litrową menażkę wojskową poziomkami leśnymi. Sporo trzeba się było napracować, żeby ich tyle nazbierać. Przygotowywano nas niby do wojny; wąchaliśmy w probówkach trujące gazy. Nikt nam jednak nigdy nie powiedział, że istnieje coś takiego jak czołgi. Ale też i nie mieliśmy tych czołgów! Kiedy Cat-Mackiewicz zwrócił się do premiera w ,,Kurierze Wileńskim", żeby Polska wystawiła jeszcze jedną prawdziwą dywizję pancerną, to Sławoj-Składkowski szybko wsadził Cata do Berezy. Czołgów nie było, za to mieliśmy dwóch potężnych przeciwników. Niedawno czytałem, w jaki sposób nasz Korpus Ochrony Pogranicza został 17 września nieprawdopodobną przewagą sowiecką zmiażdżony. Jak oni się we wszystkich strażnicach bronili, ile to istnień ludzkich kosztowało -- i wszyscy o tym później zapomnieli! Trudno się zresztą dziwić, niewola była zbyt straszna. Dobrze jednak, że losy tych żołnierzy przypomniano, anonimowe i tragiczne bohaterstwa też powinny być pamiętane. Łatwiej mi jakoś pogodzić się z myślą, że zostaliśmy pokonani, trudniej z tym, że tak nas uderzono nożem w plecy. Moje wspomnienia z okresu lwowskiego dzieciństwa i młodości tym się przede wszystkim odznaczają, że nie mogę patrzeć na to, co się wtedy we Lwowie i w Polsce działo, oczami człowieka dorosłego. Mnie się wtedy na przykład szalenie podobała Wesoła Lwowska Fala, Tońcio, Szczepcio i radca Strońć. Obawiam się, że dziś byłbym mniej zachwycony. Tamten świat był mi dany jak ziemia, jak coś, co stanowi ostateczne, trwałe ugruntowanie wszystkiego -- i w naszych oczach uległ zmiażdżeniu dwustronnemu. Fakt, że w tak podły sposób dobili nas Sowieci, kiedyśmy się pod nawałą niemiecką znajdowali, sprawia, że wątroba mi się przewraca. Nie chcę się do Prometeusza przyrównywać, ale tak jest. To, co człowiek wyczytał o historii z książek, zawsze jest przepuszczone przez filtr druku, przez martwą literę. Natomiast wydarzenia, które się samemu przeżyło albo które się widziało, nabierają zupełnie innej jakości. Różnica jest fundamentalna. Tragedię powstania styczniowego, pokazaną na przykład w Wiernej rzece Żeromskiego, ogarniam rozumem, ale mnie ona zbyt silnie nie porusza. Inaczej z takim wspomnieniem: rozpoczęło się już bombardowanie lotnicze Lwowa, stałem na balkonie na Brajerowskiej, chłopiec po maturze, i widziałem, jak naszą ulicą przejeżdżają furgony z górą trupów. Pierwszy raz widziałem wtedy trupy. Pamiętam dygoczące od wstrząsów furgonu ciała, uda kobiet zabitych przez bomby niemieckie. To są rzeczy, których już do śmierci nie można zapomnieć. Jest bowiem rzeczą dość okrutną, że pamięć nasza nie podlega aktom woli. Nie mogę zapamiętać dokładnie tego, czego bym sobie życzył, a innych obrazów wymazać. ROZMOWA DRUGA O dwóch okupacjach, wojennej pamięci i rzeczywistości w rozpadzie -- Wybucha wojna i nagle zostaje pan mieszkańcem Lwowa sowieckiego. -- Najpierw pod Lwów podeszli Niemcy. Z cmentarza ostrzeliwała się polska policja, a w kamienicy na Brajerowskiej 4 pojawił się oddział, którego dowódca oświadczył, że na naszym balkonie postawią karabin maszynowy i zrobią z mieszkania coś w rodzaju szańca: ,,Już w gruzach leżą Maurów posady, naród ich dźwiga ż" Siedziałem trochę z tymi żołnierzami na dole, piastując ręczną korbę od syreny przeciwlotniczej, a oni dawali nam kostki kawy zbożowej z cukrem, znane mi jeszcze z obozu w Delatynie. Moja matka bardzo się jednak przelękła i wyruszyliśmy do jej brata na Sykstuską. Stamtąd właśnie pamiętam najokropniejsze moje przeżycie, już po wkroczeniu Sowietów. Patrzyliśmy, jak pułk artylerii zjeżdżał z Cytadeli, rozwinięty na całą długość Sykstuskiej. Z bocznych ulic wyjechali na koniach sowieccy żołnierze, nie wiem, dlaczego wszyscy o rysach mongolskich, każdy miał w prawej ręce nagan, a w lewej granat zaczepny. Kazali naszym zdjąć pasy, zostawić jaszcze, armaty i konie i iść sobie. To było straszne: widzieć, jak Polska upada, widzieć to naprawdę. Straszniejsze niż przegrana bitwa, bo wszystko się odbywało w jakiejś cmentarnej ciszy: wszyscyśmy stali w milczeniu i płakali, ja także -- w bramie pod dwudziestym dziewiątym -- a dozorca, był zdaje się świadkiem Jehowy, okrywał konie derkami. Kiedy Niemcy się wycofali i nadeszli Sowieci, to było zetknięcie dwóch światów tak obcych i tak niepodobnych, że trudno dziś sobie to wyobrazić. Pierwszy okres sowiecki miesza mi się przy tym trochę z drugim, trudno mi odróżnić to, co się działo w 1940 i 1941, od tego, co było w 1944 roku. Początek okupacji sowieckiej traktowałem jako rodzaj pełnej zwarć rozgrywki. Nam osobiście nie groziło wywiezienie; nie byliśmy ,,bieżeńcami", ojciec pozostał, jako dobry laryngolog, na swoim stanowisku w szpitalu. Matka, osoba politycznie nieuświadomiona, enkawudystę Smirnowa, który przyszedł do nas na kwaterę, po prostu wyrzuciła. Kiedy ojciec się o tym dowiedział, nogi się pod nim ugięły. Enkawudysta okazał się jednak człowiekiem dosyć łagodnym, wrócił i zajął pokój, nie czyniąc nikomu krzywdy. A kiedy Sowieci uciekli przed Niemcami, jego pokój okazał się zasypany zeszytami, w których on wiersze pisał. -- Wspominał pan, że dzięki lokatorowi poecie wiedzieliście, kiedy rozpoczyna się akcja wywózki ,,bieżeńców". -- Istotnie. Sowieci mieli tyle wojska, że mogli rzucić na Lwów dwie dywizje naraz, by tej samej nocy, między dwunastą a pierwszą, w każdej kamienicy sprawdzić dowody osobiste mieszkańców, a właściwie tak zwane pasporty -- odbywało się to w towarzystwie dozorcy. Wygarniano wtedy wszystkich ,,bieżeńców" -- nie wiedzieliśmy dokąd. Wiedzieliśmy natomiast, że kiedy nasz enkawudysta zakłada wieczorem mundur, pas i wychodzi na miasto, należy się spodziewać najgorszego, więc biegliśmy ostrzec znajomych i znajomych naszych znajomych, którzy właściwych dokumentów nie mieli. Sprowadzaliśmy ich do wspomnianej już wypożyczalni ,,Ewers" naprzeciwko naszej kamienicy, spuszczało się blaszaną żaluzję i siedzieli za nią, aż się tak zwana ,,akcja" skończyła -- do następnej był względny spokój. Traktowaliśmy to jednak jako rodzaj sportu -- ot, żeby Sowietom zrobić na złość. Rzecz nie miała posmaku czynności z wyższymi patriotycznymi motywacjami -- stanowczo nie. -- Wkrótce zaczął pan studiować medycynę. -- Owszem, dostałem się na studia medyczne, na które się dostać wcale nie chciałem. Chciałem na politechnikę, i młody człowiek nazwiskiem Lubelski uczył mnie geometrii projektowej Mongea. Zdałem dobrze, ale przez ojca burżuazyjne pochodzenie nie zostałem przyjęty. Ojciec dzięki swym znajomościom -- był przedtem, jak wspomniałem, asystentem profesora Jurasza, znał także profesora Parnasa -- wsadził mnie na medycynę; nie było wyboru, rozumiałem, że alternatywą jest Armia Czerwona. Ojciec zresztą, pracując w tym samym szpitalu co przedtem, znalazł się nominalnie na poliklinice, bo zmieniła się nazwa. Uniwersytet Jana Kazimierza przemianowano na Iwana Franki, a Wydział Lekarski został odeń odseparowany jako Lwiwskij Derżawnyj Medycznyj Institut. Na naszym roku było czterystu studentów, wykłady odbywały się więc w tak zwanych dwóch potokach: przed południem i po południu. Na studiach była dzika mieszanina. Nie tylko Polacy i Ukraińcy, także jacyś przybysze z głębi Rosji. Koło mnie kręcił się niejaki Sinielnikow, cały obwieszony blaszkami typu Gotow k trudu i oboranie. Było też trochę Żydów, często z głębokiej prowincji -- pewnie Niemcy ich potem wszystkich zabili. Zapamiętałem szczególnie dziewczynę nazwiskiem Kaufman: złotowłosa przystojna blondynka o oczach jak niebo, która, jak się odezwała, żydłaczyła nie do pojęcia. Profesorami w większości byli Polacy, którzy na pytanie, czy potrafią wykładać po ukraińsku, z reguły mówili, że nie potrafią. Jedynym, który wykładał po ukraińsku, był profesor fizyki Łastowećkyj, jak już wspomniałem, zabity potem przez podziemną polską organizację. W rezultacie Rosjanie znajdowali się w gorszej sytuacji niż my. Anatomii na przykład uczył nas profesor Markowski, a jego asystent nazywał się Krechowiecki -- bardzo przystojny, o bladej twarzy i kruczych włosach, wysoki młody człowiek, w którym prawie wszystkie koleżanki z naszego roku się kochały. Mieliśmy wobec Sowietów poczucie wyższości, trochę może brzydkie. Mówiło się, że pociągi z Rosji do Lwowa jadą szybko: ,,spiczki-machorka, spiczki-machorka, spiczki-machorka", a z powrotem pomału: ,,skóra-manufaktura, skóra-manufaktura". Przyjechał do nas, chyba z Moskwy, profesor fizjologii Worobiow -- byłem później asystentem wolontariuszem przy jego katedrze. Nosił biedak strasznie wyświecone portki, nie miał też zegarka i na wykład przychodził z blaszanym budzikiem, żeby wiedzieć, kiedy zacząć i kiedy skończyć. Budzik chodził tylko wtedy, jak się go położyło na katedrze bokiem, więc kiedy Worobiow chciał zobaczyć, która godzina, musiał się nachylić. Nie chciał się jednak ustawiać do nas tyłem, bo wtedy te portki straszliwie lśniły, i dziwnie się wykręcał. Był to zresztą zacny człowiek; twierdził, że jest uczniem Pawłowa, choć nie wiem, czy to prawda. -- Jak długo ta nauka trwała? -- Studia moje trwały rok, a kiedy przyszedł czas sesji egzaminacyjnej, rozpoczęła się napaść niemiecka i papiery diabli wzięli: indeksy złożone były właśnie w dziekanacie do podpisów. Niemcy kazali je po prostu wyrzucić na ulicę czy do śmieci, na szczęście archiwariusz od Bernardynów zebrał wszystko na taczki i przechował. Kiedy Niemcy sobie poszli, poszedłem do Bernardynów, archiwariusz znalazł mój indeks i chciał nawet podwyższyć moje kwalifikacje, miał też bowiem potrzebne pieczątki. Naiwnie odpowiedziałem, że skoro nie zdałem egzaminu, to nie mogę kłamać: popatrzył na mnie jak na półgłó Wpisałem się znów na medycynę, jeszcze sowiecką, ale już krótko chodziłem na wykłady. Kiedy zdawałem egzamin z chemii organicznej u docenta Sobczuka, Ukraińca, wiadomo już było, że wracamy z rodziną do Polski. Na egzamin przyszedł cały nasz rok: wiedzieli, że Sobczuk będzie zaginał Lema, a Lem będzie walczył. Nauczyłem się wtedy grubego podręcznika chemii organicznej Abderhaldena prawie na pamięć, umiałem nawet narysować cały bardzo skomplikowany schemat hemoglobiny. Ten łotr jednak, widząc, na co się zanosi, zaczął mnie pytać o jakieś substancje, wytwarzane wyłącznie w czaszce pewnego typu wielorybów; to był temat wykładu w przeddzień egzaminu, kiedy ja się przygotowywałem, i na tym mnie zagiął; zamiast bardzo dobrego dostałem tylko dobry i z tym wróciłem do Polski. -- A jak wyglądało życie codzienne? -- Kiedy zacząłem studia, okazało się, że studenci pierwszego roku dostają 150 rubli stypendium. Za całe te pieniądze kupiłem rurki Geisslera -- takie rurki próżniowe wypełnione gazami, które pięknie świecą pod wysokim napięciem. Do dziś mam szczątki maszyny Wimshursta, która wytwarza iskry wysokiego napięcia; rozkoszowałem się kolorowymi wyładowaniami, zawsze bowiem miałem takie dziwne zainteresowania. Kupić wtedy wiele i tak nie można było; pamiętam, jak w sklepie przy placu Smolki sprzedawano po sto junaków -- to był gatunek tanich papierosów -- i po odłamie andrutów wypełnionych gorącą jeszcze masą kakaową. Stworzyliśmy z kolegami tak zwaną kohortę Aleksandra Macedońskiego, ustawiając się w trójkąt, wbiliśmy się w napuchłą głowę ogonka, i dzięki temu przyniosłem do domu z triumfem ów dziwny łup. Ojciec bardzo nad nami kręcił głową. Nie było już oczywiście chałwy, ale pojawiły się suszone morele, zwane uriuk -- i jakoś się dało przeżyć. Jedyna rzecz, która za czasów sowieckich była dla mnie nowością, to tak zwana gimnastyka przyrządowa na fizkulturze -- poręcze, drążek, koń. Bardzo to lubiłem, a na poręczach i pierścieniach okazałem się jednym z lepszych. Studia miały też swój aspekt humorystyczny. Kiedy zdawałem egzamin z marksizmu-leninizmu u pana, co się nazywał Hrudnyna, powiedziałem mu, że Marksa czytałem w oryginale i tylko w oryginale mogę przedstawić jego myśli. Co ja tam wyplatałem, jeden Pan Bóg raczy wiedzieć -- byłem dość bezczelny, bo wiedziałem, że mój egzaminator po niemiecku nie rozumie. Jedna przygoda wyglądała groźnie. Zbudowałem kiedyś małe armatki i czołgi, po czym zrobiłem im zdjęcia. Ojciec przestrzegał: -- Nie noś tego do wywołania. Ja jednak zaniosłem, a kiedy wróciłem po odbitki, właściciel zakładu mówi: -- Ktoś czeka na pana na górze. Wszedłem po schodach na piętro, a tam już czekał enkawudysta. A to czto takoje? Skończyło się na niczym, palcem mi tylko pogroził... -- Wspomniał pan o wywózkach. Czy odczuwał pan ciśnienie tego systemu? -- Opowiem anegdotę. Opisałem w Wysokim Zamku wieczorną defiladę po śmierci marszałka Piłsudskiego. Szliśmy na baczność przez plac Mariacki, gdzie na postumencie, niedaleko pomnika Mickiewicza, oświetlone snopem światła z reflektora stało popiersie Marszałka. Męczące to było bardzo, bo jak się idzie krokiem defiladowym, trzeba trzymać karabin pionowo, a nasze lebele były ciężkie jak cholera, 1 maja 1940 roku, we Lwowie sowieckim, też tamtędy szliśmy -- w zupełnie innym ustroju politycznym i w innym charakterze. Wtedy pierwszy raz wyraźnie odczułem, co to jest za system, ponieważ nie tylko boczne ulice, których wloty znajdowały się na trasie naszego pochodu, były zamknięte kordonami wojska, ale wejścia z przeciwnych stron tych ulic także zostały zablokowane. Muszę zresztą powiedzieć ze skruchą, że pan Mieczysław Inglot, przysyłając mi książkę o literaturze polskiej we Lwowie w latach 1939--1941, otwarł mi oczy na rozmaite rzeczy, które troszeczkę tylko poznałem i których nieznacznie zakosztowałem z Wielkiego strachu Stryjkowskiego. Przecież w 1939 roku byłem siedemnastoletnim chłopakiem, nie miałem zielonego pojęcia ani o literaturze, ani o tym, co się działo w Związku Literatów, ani o Wacie, ani o Wasilewskiej, ani o Broniewskim. Tu chciałbym -- bo mi bardzo na tym zależy -- powiedzieć, że moim zdaniem niesłusznie się oczernia i potępia Boya--Żeleńskiego za jego okres lwowski. On wcale nie był trwożliwym oportunistą ani durniem, jak go się czasem przedstawia. Z dokumentów wynika, że robił, co mógł, usiłując ratować szczątki dorobku kultury polskiej, jak choćby Fredrę, przed najeźdźcami. To jest przecież ważne, to się liczy. Tak samo robili oczywiście także inni -- i z Mickiewicza robili postępowca, ciągnąc tę postępowość za uszy, by ocalić, co się ocalić dało. Pewnie, że znalazły się i we Lwowie, i później w Warszawie karierowiczowskie kreatury, ale ludzi takich jak Boy należy traktować na innych prawach. A te wiersze, które Szemplińska i inni produkowali, te wszystkie ze strachu pisane pieśni i ody o Stalinie? Uważam, że z litości, z miłosierdzia należy opuścić na to kurtynę. Ludziom nieżyjącym nie ma co po ich śmierci wypominać tego, że się bali, zwłaszcza że ten strach był, jak Stryjkowski pisał, naprawdę zasadny. Jak długo szły tylko oddziały bojowe Armii Czerwonej, nic się nie działo. Jak tylko za nimi pojawiło się NKWD -- zaczęły się aresztowania i wywózki, itd. Trzeba jednak powiedzieć, że podczas gdy Niemcy budzili wyłącznie grozę, to z Sowietów można się było także i naśmiewać. Mieliśmy poczucie, że oni są jak gdyby straszną, olbrzymią małpą, gorylem, i wprawdzie zostaliśmy bezbronnie wydani w ich łapy -- jak to mówił Mandelsztam: ,,Ja nie znał, czto my byli w łapach gumanistow" -- ale niezdarność ich propagandy, naiwna kłamliwość rodziły niezliczoną ilość anegdot, dość niewinnych. Na przykład o tym, że żołnierze sowieccy wchodzą do sklepu, w którym nic już nie ma oprócz słoików wypełnionych białymi kulkami naftaliny, każą sobie taki słoik podać i na miejscu naftalinę spożywają. Albo o żonach komandirów, które w nocnych koszulach szły do teatru, sądząc, że to są wieczorowe stroje, itd. I te pytania, które się biednym czubarykom zadawało: ,,Czy są u was kopalnie włóczki?" ,,Naturalnie, że są". Żołnierze sowieccy mieli zgodnie z pouczeniem mówić, że u nich wszystko jest. Nieboszczka Edda Werfel, dobra tłumaczka, z którą spotykaliśmy się w Wiedniu, opowiedziała mojej żonie i mnie taką historię. Podczas wojny wywieziono ją z mężem, wielkim komunistą Romanem Werflem, gdzieś w głąb Sowietów. Warunki były takie, że oboje zamierzali popełnić samobójstwo. Poprawiło się dopiero po nawiązaniu stosunków polsko-sowieckich -- pakt Sikorski-Majski. Stała sobie kiedyś na mostku z sowieckim lejtnantem, który jej gorączkowo wykładał wyższość ustroju sowieckiego nad kapitalizmem. W tym momencie zaczął się do nich zbliżać dziad w straszliwych szmatach i łachach, bosy i obdarty. Lejtnant pokazał na niego i powiedział: -- Wot, etogo u nas niet. Potem sam się przestraszył swojego zapału Oglądałem wtedy rzeczywistość z perspektywy mrówki: najpierw student, potem robotnik w niemieckim garażu. Niewiele wiedziałem o tym, co się wokół dzieje. O tym, że Sowieci zostawili w piwnicach Brygidek masy pomordowanych przed odejściem ludzi -- dowiedzieliśmy się, jak przyszli Niemcy. O morderstwie profesorów lwowskich usłyszałem późno. O tym, jak wygląda getto -- także. Dochodziły jakby niewyraźne echa wydarzeń. Ale oczywiście groza i nas dotykała. Zaraz po wkroczeniu Niemców zabrano mojego wujka, młodszego brata matki, równocześnie zresztą z profesorami, choć był to tylko zwykły lekarz. -- I został zabity? -- Chyba tak, ale nikt nic do dziś nie wie. Moja matka bardzo go kochała i nie wierzyła, że zginął. Jeszcze długo po wojnie twierdziła, że gdzieś żyje i wkrótce się odnajdzie, choć wszyscy wiedzieli, że to niemożliwe. Ojciec bardzo mu zresztą pomógł podczas studiów medycznych i w uzyskaniu pracy w klinice. Przyznam, że bardzo niechętnie wspominam tamte czasy. Po takich rozmowach zdarza mi się czasem wyśnić coś, czego bym wolał nie śnić. To jest bardzo ponury okres. Moi najbliżsi wprawdzie ocaleli, część rodziny zginęła jednak za niemieckich czasów. Kiedy przyszli Niemcy, byłem świadkiem szczególnego momentu: jak się fronty przetaczają przez miasto, przychodzi taka godzina, kiedy miasto jest niczyje. Jedni już uciekli, drudzy jeszcze nie przyszli. No a potem skończyły się studia i zostałem robotnikiem. -- Wspomniał pan o pracy w garaż -- To była firma Rohstofferfassung. Za cały dokument, który uprawniał mnie do tej roboty, miałem zieloną legitymację amatorskiego prawa jazdy. Firma znajdowała się na Gródeckiej bocznej -- dobrze położona, bo obok były koszary Luftwaffe. Niemiecki wartownik chodził po chodniku, aż pod nasz garaż. Nikt tam nie mógł wleźć, zwłaszcza policja ukraińska, czyli tak zwani czarni -- znajdowaliśmy się w pewnym sensie pod osłoną Niemców. A w garażu poza normalną robotą mechaników, którzy utrzymywali w ruchu samochody firmy, dwie albo trzy wielkie ciężarówki, fiaty, i samochody osobowe kierownictwa, odchodziły oczywiście rozmaite handle: jakieś kiełbasy czy wypieki z kartofli. W kancelarii na górze pracowali Żydzi; właściwie nic nie robili, tylko płacili, żeby mieć ausweisy. Odwrócenie normalnej sytuacji: nie firma im płaciła, tylko oni firmie. Skończyło się źle: wszystkich Żydów zabrano. Podobno niemiecki właściciel firmy, Zygfryd Kremin, próbował ich ratować, tak jak Schindler, uzasadniając to potrzebami gospodarczymi, ale Waechter mu powiedział -- nie sam Waechter oczywiście, tylko któryś z urzędników władz Distrikt Galizien, to był osobny poddział Generalnego Gubernatorstwa -- że polityka idzie przed gospodarką, Politik geht vor der Wirtschaft -- i nie ma żadnego gadania. Opisałem to dosyć dokładnie, z fikcyjnymi nazwiskami, w Czasie nieutraconym -- ale hauptsturmführer nazwiskiem Tannhäuser naprawdę istniał i bywał u naszego szefa. Pracowało się w warunkach strasznych: zimą w nieopalonej hali z wielką betonową podłogą. Do karterów samochodowych nalewaliśmy zużyty smar, który się podpalało, żeby było trochę cieplej. Chodziłem w kombinezonie wysmolonym nieludzko, czarny jak Murzyn. Pracując w garażach, miałem kontakt z podziemną organizacją, wynosiłem z ,,Beutepark der Luftwaffe" (teren byłych Targów Wschodnich) woreczki z prochem artyleryjskim. Chciałem brać udział w akcji propagandowej ,,N", skierowanej do żołnierzy niemieckich: dostałem na próbę ,,Reich" z artykułami wstępnymi Goebbelsa, żeby mu dać kontrę, ale okazało się, że moja znajomość niemieckiego jest niedostateczna, zrobiłem błędy, bodaj gramatyczne, a takie ulotki musiały być pisane naprawdę biegłą niemczyzną. To był czterdziesty pierwszy i czterdziesty drugi rok, a w czterdziestym trzecim musiałem zwinąć żagle. Ukrywałem przez kilka dni na strychu kolegę, który pracował w milicji żydowskiej, Ordnungsdienst. Kiedy poszedł dalej w świat, uznałem, że lepiej stamtąd spłynąć, bo gdyby go złapali, mógł ich naprowadzić na mój ślad, co by się dla mnie skończyło raczej niedobrze. Przeprowadziłem się wtedy na ulicę Zieloną. Za okupacji niemieckiej jeden raz tylko zmieniłem nazwisko. Zdobyłem lewe papiery i nazywałem się przez jakiś czas Jan Donabidowicz -- to był, zdaje się, Ormianin. Parę dni siedziałem u jednej dobrej staruszki, zanim mi te papiery wyrobiono. Pamiętam stamtąd taką scenę -- w ogóle przeszłość pamiętam w migawkach -- stoję przy oknie i zza firanki patrzę na ulicę, na której jest łapanka i ładują ludzi na ciężarówki. A ja sobie w tym czasie jem naleśniki z serem posypane cukrem, które mi ta poczciwa staruszka dała. Zawsze miałem dobry -- Przedtem mieszkali państwo jeszcze na Brajerowskiej? -- Nie, najpierw na Bernsteina, potem rodzice się przenieśli na Zniesienie. Na Zielonej, w pobliżu Pohulanki, spędziłem ostatnie miesiące rządów niemieckich, bo już w czterdziestym czwartym latem przyszli Sowieci i zagarnęli Lwów od strony zachodniej. Rozeszła się wiadomość, że się zbliża ,,SS Division Galizien" i mordują wszystkich mężczyzn. Z Zielonej uciekliśmy na Pohulankę. Po powrocie otwarłem plecak i przekonałem się, jak się człowiek zachowuje w panice: miałem tam kilka kostek cukru, jakieś skarpetki, jeden Potem któryś z ostatnich patroli niemieckich dobijał się do naszej bramy. Brama była żelazna, zamknięta. Wszyscy mieszkańcy siedzieli w piwnicy; głosy były podzielone, jedni byli za tym, żeby otworzyć, inni nie. Przyszły jednak czołgi sowieckie i rozstrzygnęły nasz dylemat. Kiedy podczas walk o Lwów siedzieliśmy w piwnicy, nagle strasznie jakoś zachciało mi się napić zimnego barszczu, który stał w kuchni, w baniaku. Bohatersko udałem się na górę. Miałem, pamiętam, garnuszek porcelanowy z uszkiem. Kiedy zaczerpnąłem nim barszczu -- nagle zrobiło się biało i rozległ się taki huk, że zupełnie ogłuchłem. Jak się potem dowiedziałem, przy naszym domu od strony ulicy stały czołgi sowieckie i samolot niemiecki zrzucił na nie bomby przeciwpancerne. Odłamki tych bomb trafiły w ścianę wewnętrzną kuchni; gdybym stał metr dalej, tobym zginął. Z garnuszka zostało mi tylko uszko na palcu, na ramionach miałem okienną ramę od kuchennego lufcika, a po czole ciekła mi krew, bo wypadająca szyba trochę mnie pokrajała. Straciłem apetyt na barszcz -- nie wiem czemu? -- i zakrwawiony wróciłem do piwnicy. Kilka dni wcześniej -- jak się ma dwadzieścia parę lat, człowiek łatwo robi głupstwa -- poszedłem na górę, żeby się wykąpać. Wciąż trwał ostrzał artyleryjski, za każdym strzałem słyszałem gwizd pocisku. Nagle kierunek ognia trochę się zmienił i pociski zaczęły przelatywać dziwnie blisko naszego domu; kończyłem kąpiel z nadludzką szybkością... A kiedy już mi się zdawało, że Lwów jest rzeczywiście przez Armię Czerwoną zdobyty, postanowiłem pójść do rodziców; zresztą mieszkali wtedy niedaleko Brajerowskiej. W miarę jak się zagłębiałem w miasto, spotykałem coraz mniej ludzi. Kiedy doszedłem w pobliże Ogrodu Jezuickiego, nie było już nikogo. Szedłem jednak dalej -- i nagle usłyszałem charakterystyczny silnik ,,Pantery", grzechot gąsienic po bruku. Odwróciłem się -- i rzeczywiście zobaczyłem, co prawda w sporej odległości, jadącą ku mnie niemiecką ,,Panterę". Nie wiedziałem oczywiście, że w wielkiej kępie krzaków po mojej lewej stronie ukryto sowieckie działo przeciwpancerne -- było dobrze zamaskowane. Chciałem uciec do jakiejś bramy, ale wszystkie były zamknięte. Mogłem się tylko wtulić we wnękę i czekać, co będzie dalej. Przed czołgiem nie uciekniesz. Nagle Rosjanie strzelili i trafili czołg dokładnie między wieżyczką a korpusem; wieżyczka tak została skoszona, że zablokowała wyjście. Słyszałem straszne krzyki ludzi płonących wewnątrz, pamiętam też zdumiewającą siłę podmuchu, kiedy pocisk obok mnie przelatywał. Zaraz potem zwiałem z powrotem na Zieloną. Kiedy wróciłem po kilku dniach, traktor odciągał właśnie tę ,,Panterę", tak spaloną, że nawet kółka, na których biegną gąsienice, przestały się poruszać. Z ciekawości wlazłem na górę tego żelastwa, zajrzałem do środka -- i zobaczyłem osmalone czaszki Niemców. Także i ten obraz do dziś pamiętam. Jak tylko Armia Czerwona weszła do Lwowa, pod Politechniką i w innych miejscach Armia Krajowa zaczęła wystawiać posterunki z białoczerwonymi opaskami. Kiedy przyszedłem do rodziców, akurat mój ojciec schodził ze schodów z taką opaską, informującą, że jest lekarzem AK. Błyskawicznie go zawróciłem: wiedziałem już, że NKWD zwija wszystkich ujawnionych akowców i oni po prostu znikają. Na Brajerowską 4 nie mogliśmy wrócić, ktoś tam już mieszkał. Dostaliśmy mieszkanie przy ulicy Sykstuskiej. Obok był ośrodek Wehrmachtu, jakaś Kulturstelle, mam stamtąd do dzisiaj trochę książek -- Wilhelma Buscha na przykład. A ponieważ zawsze byłem łakomy, wyszukałem tam wśród porzuconych przez Niemców rzeczy ładne, okrągłe placuszki, przyjemnie słodkie. Myślałem, że to chałwa, a to była perwityna, środek pobudzający, który dawano na przykład lotnikom. Jadłem ją tak długo, aż zacząłem się cały trząść -- jakoś na szczęście przeżyłem. Buszowałem tam też w hitlerowskich materiałach propagandowych, znalazłem na przykład sprawozdanie ze spędu poetów hitlerowskich, zdaje się, z 1941 roku. Nie pamiętam dokładnie, bo kiedyśmy Lwów opuszczali, książki mniej ciekawe po prostu zostawiłem. Mam jeszcze jedno wspomnienie przedziwne i makabryczne. Otóż sporo kamienic było własnością Żydów, i mówiono, że w piwnicach Żydzi zamurowali złoto. Wszędzie słychać było stukanie i pukanie jak w Klondike -- ludzie całymi dniami przeszukiwali piwnice. Czy coś znaleźli, nie Dziwię się, że nikt o tym dotąd nie napisał. -- Czy z mieszkania na Brajerowskiej coś się uratowało w trakcie przenosin podczas wojny? -- Trochę książek, ojca instrumentarium, wszystko razem prawie nic. No a dwie kamienice, na które mój ojciec przez całe życie pracował, zostały we Lwowie. -- Przeżył pan rozpad świata. -- Nasz świat rozpadał się stopniowo. Najpierw po przyjściu Sowietów, potem po przyjściu Niemców, a ostatecznie -- kiedy musieliśmy wyjechać ze Lwowa. Próbowaliśmy kiedyś z żoną porównywać dwie okupacje, niemiecką i sowiecką, zastanawialiśmy się, która była bardziej okropna. Wyszło na to, że obie były jednakowo okropne, ale nie dla tych samych ludzi. My na przykład za Sowietów nie musieliśmy natychmiast uciekać, a rodzina mojej żony -- tak. Ojciec żony był dyrektorem dóbr Lanckorońskich w Jagielnicy i ostrzeżono go przed wywózką. Lanckoroński wyjechał niemal natychmiast. Rodzina żony przekroczyła granicę Generalnej Guberni i dostała się do obozu, w którym o mało nie poumierała, bo panował tam bodaj tyfus. Udało się ich jednak jakoś na lewo wyciągnąć z tego obozu -- najpierw córki z matką, potem ojca, czyli mojego przyszłego teścia -- i resztę wojny spędzili w rodzinnym majątku w Gaiku koło Dobczyc, gdzie jest teraz zbiornik wodny. Szczątki dworu znajdują się dziś pod wodą. Charakterystyczne, że moja żona, która przeżyła to jako dziewięcioletnia dziewczynka, zgadza się ze mną, że od Sowietów wiało zarówno grozą, jak i śmiesznością. Byli straszni i śmieszni -- podczas gdy w Niemcach niczego śmiesznego nie było. Budzili raczej respekt; pamiętam własną fascynację uzbrojeniem i bojowością Wehrmachtu. Kupowałem takie pisma, jak ,,Die Wehrmacht" czy ,,Der Adler", o lotnictwie i armii. Wtedy pierwszy raz niejako dowiedzieliśmy się, że można być tak uzbrojonym. Andrzej Kijowski pisał kiedyś o tym zafascynowaniu nas, podbitych. Warto jednak pamiętać, skąd płynęły źródła niemieckiej siły. Wiemy już coś o tym, choćby po aferze ze złotem, które Szwajcarzy nabywali od Niemców, wspomagając pośrednio ekonomikę wojenną. Było to przecież złoto kradzione we wszystkich niemal państwach Europy. Urodziłem się i przez siedemnaście lat żyłem w wolnej Polsce przedwojennej. Potem przyszedł niemiecki atak. Potem Niemcy się wycofali, zgodnie z całkowicie nam wówczas nie znanym paktem Ribbentrop-Mołotow, przyszli Sowieci i rozpoczął się okres pierwszej okupacji sowieckiej, a potem długa okupacja niemiecka, potem znowu Sowieci, potem przymusowy wyjazd do Polski Ludowej -- wszystko razem stanowi taką miszkulancję, że trudno się w niej wyznać. Tej Polski przedwojennej okropnie jednak żal. Żal jak młodości, czegoś, co nie może wrócić. Mam dziś chrypkę, bo wczoraj cały wieczór prześpiewaliśmy rozmaite stare pieśni. Dziwna rzecz, jak bardzo nasze polskie pieśni wojskowe, zarówno z okresu przedwojennego, legionowego, jak i wojennego, partyzanckiego -- ,,Hej chłopcy, bagnet na broń" itd. -- odmienne są i od rosyjskich, i od sowieckich. Odmienny jest tryb (nie umiem tego dobrze nazwać, nie jestem muzykologiem) prowadzenia melodii podłożonych pod słowa i odmienne słowa. Różnica wydaje mi się olbrzymia, choć nie potrafię jej wyraźnie uchwycić. ,,Nasze dzielne żołnierzyki na placówce stoją i śpiewają bolszewikom, że się ich nie boją..." Zawsze był u nas ten jakiś element sentymentalno-romantyczny, szary bór i tak dalej. A z czasów sowieckich zapamiętałem ważną naukę: że gdy w hymnie, zwłaszcza narodowym albo państwowym, powtarza się zbyt wiele razy słowo ,,swoboda", czyli wolność -- to jest bardzo podejrzane. Jak napisał chyba Mrożek: tam gdzie jest prawdziwa wolność, tam nie ma wolności zwyczajnej. Indeks osób Abderhalden Emil Adams Tom Albertz Heinrich Aleksander III Macedoński, król Macedonii Amalrik Andriej Anderson Pamela Arendt Hannah Armani Giorgio Auerbach Marian Augstein Rudolf Bach Johann Sebastian Bacon Francis Balcerowicz Leszek Barak Ehud Barańczak Stanisław Bartosek Karel Bartoszewska Zofia Bartoszewski Władysław Becker Boris Berberyusz Ewa Bereś Stanisław Beria Ławrentij Beuys Joseph Bieńkowski Zbigniew Bieriezowski Borys Bierut Bolesław Bilikiewicz Tadeusz Błoński Jan Błoński Krzysztof Bowdler Thomas Boy zob. Żeleński Tadeusz (Boy) Brahms Johannes Bremerman Hans Breżniew Leonid I. Brodski Josif Broniewski Władysław Broński zob. Skalmowski Wojciech Bukowski Władimir Burtan Halina (Hala) zob. Hussarska Halina Burtan Stanisław Burtanowie, rodzina Busch Wilhelm Buzath Stanisław Buzek Jerzy Bystroń Jan Stanisław Camus Albert Capone Al Carrel Alexis Cat-Mackiewicz Stanisław zob. Mackiewicz-Cat Stanisław Céline Louis-Ferdinand (właśc. Louis-Ferdinand Destouches) Chmielewska Joanna Choynowski Mieczysław Choynowskiego matka Chruszczow Nikita S. Chwin Stefan Clinton Bill Courtois Stéphane Cruif Paul de Czerner Olgierd Ćwikłowa, mieszkanka Zakopanego Dali Salvador Darwin Charles Robert Dawkins Richard Dąbrowa Krystyn Dąbrowska Maria Defoe Daniel Diana, księżna Walii Dmowski Roman Dnieprow Anatolij Donabidowicz Jan Duesberg Peter H. Eckermann Johann Peter Eco Umberto Eile Marian Eilstein Helena Einstein Albert Eliade Mircea Engels Fryderyk Feyerabend Paul Feynman Richard Fieoktistow Konstantin. P. Franciszek Józef I, cesarz austriacki Franciszek, święty Frank Ilja M. Franko Iwan Fredro Aleksander Friedman Milton Fukuyama Francis Gates Billy Geller Uri Giedroyc Jerzy Gielniak Józef Gierek Edward Głuszczenko, współpracownik Łysenki Goebbels Joseph Goethe Johann Wolfgang Goldstein Kurt Gołubiew Antoni Gombrowicz Witold Gorbaczow Michaił S. Grabiński Stefan Graefrath Bernd Grass Günter Gretkowska Manuela Groedl, baron Gromowa Ariadna Gronkiewicz-Waltz Hanna Gruner Jürgen Grunera żona Grzeniewski Ludwik Habsburgowie, ród Hacken Hermann Haider Jörg Hasior Władysław Hawking Stephen Heller Michał Hemar Marian (właśc. Jan Marian Hescheles) Hennelowa Józefa Herostrates Heschelesowa Berta z d. Lem Hertz Zofia Highsmith Patricia Hillary Sir Edmund Percival Hitler Adolf Hoagland Jim Honecker Erich Horgan John Hrudnyna, wykładowca Huntington Samuel Hussarska Halina (Hala) z d. Burtan Hussarski Roman Hussarskiego Romana matka Inglot Mieczysław Irving Andrew Jałowy Bolesław Jan Paweł II (Karol Wojtyła), papież Janowicz Kajetan Jarzębski Jerzy Jasienica Paweł (właśc. Leon Lech Beynar) Jastrun Tomasz (pseud. Smecz) Jegorow Boris Jurasz Antoni Kahn Herman Kantor Tadeusz Kapica Piotr L. Kapicy Piotra syn Karski Jan Kaufman, koleżanka S. Lema ze studiów Kawuras, właściciel kiosku z chałwą Kennedy John F. Kiełdysz Mstisław W. Kijowski Andrzej Knobloch, nauczyciel Kohl Helmut Kołakowski Leszek Kołmogorow Andriej N. Komarow Władimir M. Komornicki Tomasz Kot Jan Krassowska Eugenia Kraus Wolfgang Krausa Wolfganga ojciec Krechowiecki Adam Kremer, dorożkarz Kremin Siegfried Kreuger Ivar Kuhn Thomas Kwaśniewski Aleksander Kwiatkowski Eugeniusz Kwiatkowski Jerzy Lakatos Imre Lanckorońscy, rodzina Lanckoroński Antoni Landau Lew Lem Anna, wnuczka S. Lema Lem Barbara z d. Leśniakówna, żona S. Lema Lem Herman, dziadek S. Lema Lem Stanisław (pseud. P. Znawca) - passim Lem Tomasz, syn S. Lema Lem Władysław Lem Sabina z d. Wollner (lub Gottfried), matka S. Lema Lem Samuel, ojciec S. Lema Lema Hermana żona, babka S. Lema Lenin Władimir I. (właśc. Uljanow) Leonardo da Vinci Lepper Andrzej Leśmian Bolesław (właśc. B. Lesman) Leśniak Helena, teściowa S. Lema Leśniak Władysław, teść S. Lema Leśnodorski Bogusław Lewicka Maria Lewicki, profesor Lewinsky Monica Lilienthal Otto Lipska Ewa Lubelski, korepetytor Ludwik XIV, król Francji Łastowećkyj (Łastowiecki) Andrzej Łukaszenko Aleksandr Łysenko Trofim D. Mach Wilhelm Mackiewicz-Cat Stanisław Maetzig Kurt Magritte Rene Majski Iwan M. Mallory George Mandelsztam Osip E. Margonin Jean-Louis Markowski Józef Marks Karol May Karol Meiser Hans Michalik Józef Michnik Adam Mickiewicz Adam Mikulski Kazimierz Milewicz Ewa Milgram Stanley Milošević Slobodan Miłosz Czesław Mincer, pediatra Miodoński Jan Mołotow Wiaczesław M. Monsiel Edmund Moon Sun Myung Morawski Stefan Morris Philip Mrożek Sławomir Myszkowski Krzysztof Najder Zdzisław Nałkowska Zofia Navratilova Martina Nawrocki, profesor Neumann John von Norwid Cyprian Nudelman Rafał Nurowska Maria Orliński Wojciech Osadczuk Bohdan Osadczuka żona Oświecimski, pracownik UJ Paczkowski Andrzej Paczyński Bohdan Panné Jean-Louis Pańczyszyn Marian Pański Jerzy Parandowski Jan Parnas Jakub Pawłow Iwan P. Petsch Helmut Piasecki Bolesław Piasecki Sergiusz Pieracki Bronisław Pieronek Tadeusz Piłsudski Józef Piwowarczyk Jan Pomianowski Jerzy Popper Karl Porazińska Janina Prigogine Ilia Prus Bolesław (właśc. Aleksander Głowacki) Przyboś Julian Przybyszewski Stanisław Puget Zofia Putin Władimir Putrament Jerzy Puttkamer Jesko von Rappaport Artur Ratajczak Dariusz Ravel Maurice Reich-Ranicki Marcel Reinbacher Zofia Ribbentrop Joachim von Rifkin Jeremy Rollauer, profesor Romm Michaił Rostropowicz Mścisław Rubens Peter Paul Rucki, właściciel restauracji Ruckiego syn Rydzyk Tadeusz Sacharow Andrzej Sade Donatien Alphonse François de Sadkowski Wacław Sagan Carl Sarbiewski Maciej Schindler Oskar Schopenhauer Arthur Schratt Katharina Sęp-Szarzyński Mikołaj Shannon Claude E. Sekanina Karl Sienkiewicz Henryk Sikorski Władysław Sinielnikow, kolega S. Lema ze studiów Skalmowski Wojciech (pseud. Maciej Broński) Sławoj-Składkowski Felicjan Słomczyński Maciej Słonimski Antoni Słowacki Juliusz Smecz zob. Jastrun Tomasz Smirnow, enkawudysta Smythe Francis Sobczuk, wykładowca Solla Price Derek de Sołżenicyn Aleksandr I. Soros George Stalin Iosif W. (właśc. I. Dżugaszwili) Starowieyska-Morstinowa Zofia Starzewski, profesor Steinberg Saul Steinhaus Hugo Stich Michael Strugacki Arkadij N. Strugacki Boris N. Stryjkowski Julian (właśc. Pesach Stark) Szczepański Jan Józef Szekspir William Szemplińska-Sobolewska Elżbieta Szeptycki Andrzej Szewardnadze Eduard Szewczenko Taras Szkłowski Josif S. Szopen Fryderyk Szpakowska Małgorzata Szymborska Wisława Ścibor-Rylski Aleksander Tannhäuser, oficer niemiecki Tarkowski Andriej Tenzing Norgay Tintoretto Jacopo (właśc. Jacopo Robusti) Tokarczuk Olga Tomaszewski Tadeusz Tryzna Tomek Turczyn, profesor Turowicz Jerzy Tuwim Julian Ulam Stanisław Unseld Siegfried Urban Jerzy Urbanek Mariusz Usarzówna, nauczycielka Waechter Otto Gustaw von Wajda Andrzej Wallace Edgar Wałęsa Lech Wasilewska Wanda Wat Aleksander (właśc. A. Chwat) Werfel Edda Werfel Roman Werth Nicolas Wiener Norbert Wiesenthal Szymon Wilk Mariusz Wilmut Ian Wittlin Jerzy Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II, papież Wolicki Krzysztof Wollner (lub Gottfried) Eugeniusz Wołk Miśku Worobiow, profesor Woźnicka Zofia Wright Orville Wright Wilbur Wróblewski Bronisław Wróblewski Jerzy Wujek Jakub Wyka Kazimierz Zarycki, nauczyciel Zaryckiego córka Zegadłowicz Emil Zemek Wojciech Złotowski Ignacy Znawca P. zob. Lem Stanisław Zych Jadwiga z d. Leśniakówna Zych Michał Żeleński Tadeusz (pseud. Boy) Żeromski Stefan GALERIA ILUSTRACJI