Wspomnienia naocznego świadka (twarda)

króla, ,,człowiek nowy" wśród magnaterii polskiej, wybił się dzięki nieprzeciętnym zdolnościom. Był ulubieńcem i powiernikiem Karola XII, a swymi talentami dyplomatycznymi oddał mu wielkie usługi. Po śmierci Karola w 1718 r. wrócił do Polski, pogodził się z panującą dynastią i został przez Augusta II mianowany podskarbim litewskim, a później (1731) wojewodą mazowieckim. Spowinowaciwszy się z Familią, stronnictwem Czartoryskich, przez małżeństwo w 1720 r. z Konstancją Czartoryską, brał czynny udział w ich pracach reformatorskich. W 1752 r. otrzymał kasztelanię krakowską. Pozostawił po sobie kilka prac drukowanych, m. in. broszurę polityczną List ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego województwa (1744). [17] Plutarch opowiada, jak Aleksander Macedoński, sprowokowany w czasie uczty przez heterę ateńską Taidę, podpalił pałac króla perskiego Kserksesa, mszcząc się za spalenie Aten w 480 r. [18] Niezwykły talent wojskowy, świetne zwycięstwa i wreszcie oryginalność sylwetki psychologicznej Karola XII (1682-1718), króla szwedzkiego, protektora Stanisława Leszczyńskiego, otoczyły go nimbem legendy. Postać jego spopularyzował Voltaire w Histoire de Charles XII (1731), opartej na rzetelnych badaniach historycznych. Anetka nie jest tu zresztą oryginalna: anegdoty z życia Karola XII były szeroko znane, a historyjkę o próbie jedzenia trawy przytacza również Niemcewicz w dosłownym niemal brzmieniu. [19] Konstancja z Czartoryskich Poniatowska (ok. 1696-1759), córka Kazimierza, kasztelana wileńskiego, siostra kanclerza litewskiego Michała Fryderyka, wojewody ruskiego Augusta i biskupa poznańskiego Teodora, dorównywała mężowi siłą charakteru i wybitną indywidualnością. Despotyczna z natury, wywierała znaczny wpływ na synów. - W chwili przyjścia na świat przyszłego króla Poniatowscy mieli już trzech synów: Kazimierza (1721-1800), późniejszego podkomorzego w. koronnego, ojca Konstancji Tyszkiewiczowej, Franciszka (1723-1749), kanonika krakowskiego, kanclerza kurii gnieźnieńskiej, i Aleksandra (1725-1744), oraz dwie córki: Ludwikę, później Zamoyską, i znaną nam już Izabelę. [20] Najwyższą władzę sprawował prymas przede wszystkim podczas bezkrólewia. [21] Francuski historyk Rulhiere, autor dziejów XVIII-wiecznej Polski (Histoire de lanarchie de 1807), opartych w dużej mierze na świadectwach współczesnych, inaczej przedstawia to wydarzenie. Wg niego jasnowidzem był podróżnik i awanturnik włoski Fornica, półastrolog, półchemik, pełniący w domu Stanisława Poniatowskiego funkcję chirurga. J. Fabre w monografii Stanislas Auguste Poniatowski et lEurope des lumi?res (1952) odrzuca obie te wersje jako zupełnie bezpodstawne, skomponowane ex post. Anetkę zresztą zawodzi tu pamięć i plącze ona niektóre szczegóły: poleski Wołczyn, dziedzictwo Czartoryskich, świetnie zagospodarowane przez pana Krakowskiego, leży na Polesiu, niedaleko Brześcia, a miasteczko Kozienice o wiele km na zachód, na lewym brzegu Wisły; ponadto przyszły prymas, Michał Jerzy, urodził się dopiero w 4 lata później, jako najmłodszy z braci Poniatowskich. [22] Stanisław Poniatowski (1754-1833), syn Kazimierza, bohater książki M. Brandysa Nieznany książę Poniatowski, był dla swych oświeconych poglądów, inteligencji, solidnego wykształcenia i poważnego stosunku do życia ulubieńcem koronowanego stryja, który myślał o nim jak o następcy. W latach 1784-1791 podskarbi w. koronny, był znakomitym gospodarzem i miłośnikiem sztuk pięknych. Chłopom w swych dobrach zamienił pańszczyznę na czynsze. Po rozbiorach osiadł na stałe we Włoszech. [23] Bohaterami naiwnych marzeń Anetki były postaci z jej lektur: rycerz krzyżowy Tankred z Jerozolimy wyzwolonej Tassa, Brytanik, szlachetny i nieszczęśliwy rywal Nerona z tragedii Racinea pod tym tytułem (1669), Gonzalo Hernandez de Córdoba (1453-1515), waleczny generał hiszpański, którego rozsławił bardzo w swoim czasie popularny (tłum. polskie 1803) romans Jean-Pierre Clarisa de Florian Gonzalve de Cordouve (1791), wreszcie Karol Grandison, ideał cnót męskich stworzony przez powieściopisarza angielskiego Samuela Richardsona w romansie listowym The History of sir Charles Grandison (1754). [24] Stanisław Kostka Potocki (1755-1821) - pisarz, głośny mówca i działacz polityczny, jeden z najciekawszych ludzi epoki. Współtwórca konstytucji 3 maja, w okresie Księstwa był (po St. Małachowskim i L. Gutakowskim) prezesem Rady Stanu. Szczególnie wielkie zasługi położył na polu organizacji szkolnictwa, które jako prezes Izby Edukacyjnej Księstwa gruntownie zreformował. W Królestwie piastował nadal tekę ministra wyznań i oświecenia publicznego aż do r. 1820, kiedy pod naciskiem wyższego kleru musiał złożyć dymisję. Jego w największej mierze zasługą jest utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego. Był jednym z najczynniejsz