Motyw utopii i antyutopii jest bardzo popularny w literaturze i filmie od XX wieku. Czasy I i II wojny światowej w znaczący sposób wpłynęły na myślenie literatów i artystów, którzy obrazowali różne idee państwowości. Motyw ten znajomy jest przede wszystkim fantastyce naukowej.
Czym jest utopia?
Według definicji utopia to ideał społeczeństwa szczęśliwego lub ideologia, której założeniem jest stworzenie idealnego ustroju politycznego, którego wyznacznikami będą sprawiedliwość, solidarność, równość. Sam termin wziął swój początek od eseju Tomasza More’a o tym samym tytule, który w przypadku myśliciela i pisarza, mógł oznaczać albo miejsce nieistniejące, albo miejsce dobre. Być może kojarzycie wiersz Utopia Wisławy Szymborskiej? Poetka zaznacza w nim, że mimo iż istnieje „wyspa, na której wszystko się wyjaśnia” i rządzą na niej idylliczne prawa, wbrew pozorom więcej osób z niej ucieka, niż przypływa. Niestety założenia państwa utopijnego nigdy nie zostały spełnione. Bardzo szybko zamieniało się ono w antyutopię.
Motyw antyutopii w literaturze
Antyutopia jest oczywiście przeciwieństwem utopii, co oznacza, że przedstawia wizję państwa i społeczeństwa, które zmierza do katastrofy i samounicestwienia. Jednocześnie może być to kategoria utworu, który przedstawia tego typu wizję. Tak zwana utopia negatywna sprowadza się do obrazu państwa, w którym to wolność jednostki jest ograniczona i musi się ona podporządkować systemowi.
Antyutopia w literaturze obecna jest chociażby w najpopularniejszych dziełach Georga Orwella: Rok 1984 oraz Folwark zwierzęcy. Czytając wizje świata zaproponowane przez Orwella, nieustannie podlegamy obserwacji, jesteśmy wplątani w system, z którego nie można uciec, a pozorna utopia zamienia się w koszmar. Nawet jeśli początkowo, jak w przypadku Folwarku zwierzęcego, wszyscy żyją ze sobą na równi, bardzo szybko pojawia się ktoś, kto zaczyna rządzić i ustalać reguły funkcjonowania, by tworzona społeczność nie żyła z zupełnym brakiem zasad.
Również w najnowszych powieściach dla młodzieży i dorosłych pojawia się wątek utopii. Literatura fantastyczna i fantastyczno-naukowa bardzo często przedstawia obrazy państw, w których to społeczeństwo podzielone jest na sekcje i żyje w nich wraz z równymi sobie klasowo. Taki pomysł miały autorki Igrzysk śmierci oraz Niezgodnej. Dwanaście dystryktów, każdy specjalizujący się w innym fachu, w przypadku Igrzysk… lub też pięć frakcji w przypadku Niezgodnej.
Czy utopia może istnieć?
W literaturze i filmie bardzo często podejmuje się wątek utopii. Książka na ten temat może wprawiać w konsternację, zwłaszcza że przedstawia zapewne piękne idee, które bardzo szybko rujnuje rzeczywistość. Słyszeliście o Państwie Snu stworzonym przez grafika Alfreda Kubina w powieści Po tamtej stronie? Obraz utopii szybko zmienia się tutaj w antyutopię. Książki w tym klimacie przedstawiają jednostkę osaczoną przez państwo. Z reguły trudno o drogę ucieczki.
Warto także podkreślić, że ludzie bardzo szybko nudzą się szczęściem, które się im narzuca. Motyw utopii nie może przetrwać zbyt długo nawet w państwie, w którym dana jednostka nie dąży do władzy w celu zaburzenia ustalonych praw i reguł. Jak opisuje Szymborska we wspomnianym już wierszu, Utopia to państwo, w którym nie ma wątpliwości, nie ma podstaw, by rozważać cudzą moralność, a pewność jest niezachwiana. Człowiek wręcz nie musi w niej myśleć. „Mimo powabów wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach drobne ślady stóp bez wyjątku zwrócone są w kierunku morza”. – pisze poetka. Człowiek to przecież jednostka myśląca, szukająca, wątpiąca.
Sprawdź Naszą ofertę w kategorii: utopia, antyutopia, fantastyka naukowa, fantastyka. Przekonaj się, czy idealny świat w ogóle jest potrzebny.
